Kościół greckokatolicki w Polsce

W dyskusji wezmą udział delegaci z całej Polski, a poruszą tematy związane z liturgią, zarządzaniem parafią oraz omówią aktualne problemy Kościoła greckokatolickiego. W planie jest również otwarta debata z dziennikarzami z Ukrainy na temat bieżącej sytuacji w tym kraju. Publikujemy krótki zarys dziejów Kościoła greckokatolickiego w Polsce.

Kościół Greckokatolicki w Polsce tworzy metropolię przemysko-warszawską, w której skład wchodzą archieparchia przemysko-warszawska i eparchia wrocławsko-gdańska. Ta pierwsza ma siedzibę w Przemyślu i obejmuje tereny Rzeczypospolitej położone na wschód od Wisły, druga natomiast, mająca siedzibę we Wrocławiu, obejmuje ziemie na zachód od Wisły.

Historia unickiego biskupstwa przemyskiego

W 1596 na synodzie w Brześciu większość biskupów zarządzających eparchiami prawosławnymi w Rzeczypospolitej (ale bez ówczesnego biskupa przemyskiego Michała Kopystyńskiego) podpisała akt unii z Rzymem, uznając zwierzchnictwo papieża. Unia Brzeska gwarantowała m.in. nienaruszalność obrządku wschodniego, zachowanie własnej hierarchii kościelnej i prawa kanonicznego. Sąsiednia eparchia lwowska przyjęła Unię w 1700 roku. Po pierwszym rozbiorze Polski (1772) Kościół unicki w zaborze austriackim musiał realizować reformy kościelne cesarzowej Marii Teresy. Wprowadzono wówczas pewne zmiany organizacyjno-prawne w zakresie zarządzania eparchią i nastąpiła korekta jej granic.

Rozbiory i prześladowania

Wraz z rozbiorami Rzeczypospolitej zaczął się dla Kościoła greckokatolickiego czas wielkich prześladowań. Archieparchia kijowska oraz eparchie: pińska, łucka, włodzimierska, połocka oraz część lwowskiej i chełmskiej znalazły się w cesarstwie rosyjskim. Tu nastąpiła zaplanowana likwidacja Kościoła. Caryca Katarzyna II zlikwidowała eparchie unickie z wyjątkiem arcybiskupstwa połockiego i skonfiskowała ich majątek.

Po upadku Powstania Listopadowego w cesarstwie rosyjskim przystąpiono do ostatecznej likwidacji unii. Najpierw unicestwiono ją w 1839, ale Kościół greckokatolicki istniał jeszcze w Królestwie Polskim na Chełmszczyźnie i Podlasiu, ale i tu w 1875 brutalnie go zlikwidowano w ramach represji po upadku Powstania Styczniowego. Wierni, którzy nie godzili się przejść do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, uczęszczali na nabożeństwa i msze w kościołach łacińskich.

Unici przetrwali pod zaborem austriackim, tam też nazwano ich oficjalnie grekokatolikami. Na przełomie XIX i XX wieku Kościół ten, mający charakter niemal całkowicie ukraiński, cieszył się wielkim autorytetem w Galicji. W skład greckokatolickiej metropolii lwowskiej wchodziły archieparchia lwowska oraz eparchie: przemyska i utworzona w 1885 stanisławowska. Metropolicie nadano szerokie uprawnienia. W 1891 odbył się synod prowincjalny we Lwowie, na którym określono uprawnienia metropolity i ordynariuszy, nakazano głoszenie kazań na niedzielnej liturgii. Wprowadzono nowy system kształcenia księży w celu podniesienia ich wykształcenia. Otwarto nowe seminarium duchowne we Lwowie. Klerycy studiowali również w Seminarium św. Barbary i na Uniwersytecie Wiedeńskim. Odrodziło się życie zakonne. Zreformowano zakon bazylianów, odnowiono zakon studytów, powołano do życia gałąź wschodnich redemptorystów oraz zakony żeńskie.

Kościół greckokatolicki w II Rzeczypospolitej

W II Rzeczypospolitej eparchia przemyska była jedną z trzech jednostek greckokatolickiej prowincji kościelnej – metropolii halicko-lwowskiej. Ordynariuszowi przemyskiemu podlegały parafie w Krakowie i Warszawie, leżące poza obrębem eparchii, zajmującej wówczas powierzchnię około 40 tys. kilometrów kwadratowych.

Ze schematyzmu z 1934 wynika, że w 54 dekanatach eparchii istniało 759 parafii, obsługiwanych przez 813 księży diecezjalnych. Czynnych było 1359 cerkwi i 51 domów zakonnych, a w seminarium duchownym w Przemyślu kształciło się 145 kleryków. Na ziemiach tych mieszkało 1 244 191 wiernych, a w 1938 było ich około 1 159 380, mimo że w 1934 z jej obszaru wyodrębniono nową jednostkę – administraturę apostolską Łemkowszczyzny (9 dekanatów i 111 parafii ze 128 tys. wiernych). Łącznie przed rokiem 1939 w eparchii przemyskiej (razem z Łemkowszczyzną) żyło 1320 tys. grekokatolików. Działały organizacje, stowarzyszenia, szkoły, internaty, sierocińce i wydawnictwa katolickie. Kościół miał liczne dobra: budynki, pola, ogrody, lasy i majątek ruchomy.