Obowiązki przełożonego

Wytyczne Kościoła w Polsce

W 2015 roku zostały ostatecznie opublikowane „Wytyczne Konferencji Episkopatu Polski dotyczące wstępnego dochodzenia kanonicznego w przypadku oskarżeń duchownych o czyny przeciwko szóstemu przykazaniu Dekalogu z osobą niepełnoletnią poniżej osiemnastego roku życia” wraz z trzema aneksami. Pod długą nazwą kryje się niezwykle istotny dokument, który jest odpowiedzią na watykański okólnik i uwzględnia jego główne założenia. Pomocy poszkodowanym jest poświęcony pierwszy aneks do wytycznych. Według jego zapisów, podstawowym obowiązkiem przełożonego jest „udzielenie pomocy duchowej i psychologicznej ofierze nadużycia seksualnego, a w razie potrzeby także konsultacji prawnej” a kolejnym „podjęcie działań zmierzających do uniemożliwienia ewentualnej kontynuacji przestępstwa i zapewnienia ofierze poczucia bezpieczeństwa” (Wytyczne, Aneks I. Pomoc ofiarom, art. 1).

W perspektywie zasady pierwszeństwa ofiar należy postrzegać także art. 4 wytycznych, w którym czytamy, że „osobie oskarżającej należy wyraźnie przypomnieć o jej prawie do złożenia doniesienia do organów ścigania, zgodnie z wszystkimi przepisami prawa polskiego”. Mowa jest o pozytywnym działaniu, jakim jest „wyraźne przypomnienie”, a nie tylko o powstrzymaniu się od działań przeciwnych. Jeśli osoba poszkodowana bierze od początku czynny udział w dochodzeniu oraz procesie, zazwyczaj ułatwia to dotarcie do prawdy i ukaranie sprawcy. Dlatego wytyczne pozostawiają ofierze pierwszeństwo zgłoszenia sprawy, sugerując na innym miejscu udzielenie jej odpowiedniej pomocy prawnej. Okazanie wsparcia w podjęciu kroków prawnych wobec instytucji państwowych będzie prostsze, jeśli kuria biskupia lub zakonna współpracuje z prawnikami świeckimi. Godną polecenia praktyką niektórych kurii jest utworzenie odpowiedniego zespołu doradczego (np. komisji ds. ochrony małoletnich), w skład którego wchodziłby co najmniej jeden prawnik, potrafiący należycie ocenić sytuację od strony prawa państwowego.

Dochodzenie wstępne

Przełożony diecezjalny lub zakonny, który otrzyma wiarygodną informację o podejrzeniu popełnienia przestępstwa, zgodnie z normami prawa kanonicznego ma obowiązek rozpocząć dochodzenie wstępne. Ta procedura, dokładnie opisana w aneksie II do polskich wytycznych, nie ma na celu pełnej oceny stopnia zawinienia sprawcy ani podjęcia decyzji w sprawie wymierzenia mu kary. Dochodzenie wstępne ma jedynie ustalić podstawowe fakty dotyczące domniemanego przestępstwa, a przynajmniej poważne prawdopodobieństwo jego popełnienia. Można je porównać z postępowaniem przygotowawczym prowadzonym przez prokuraturę według przepisów prawa polskiego.

Delegat biskupa, który prowadzi dochodzenie wstępne, nie ma takich narzędzi śledczych, jakimi dysponują państwowe organy ścigania. Jednak delegat przełożonego kościelnego (lub zespół powołany do tego zadania) nie jest w tej sprawie bezradny i zdany wyłącznie na plotki czy domysły. Prowadzący dochodzenie wstępne dysponuje bowiem całą gamą kanonicznych środków dowodowych. Są to przede wszystkim zeznania świadków oraz dokumenty, ale nie należy też wykluczyć innych możliwych dowodów przewidzianych przez Kodeks Prawa Kanonicznego (kan. 1526-1586 KPK). W przytoczonym wyżej drugim aneksie do polskich wytycznych jest mowa o przesłuchaniu duchownego a także osób, które posiadają wiedzę na temat domniemanego przestępstwa, jak również o przeprowadzeniu wizji lokalnej (art. 6). Mogą pojawić się też inne wskazówki i poszlaki, które pomogą doprowadzić do prawdy materialnej odnośnie ewentualnego przestępstwa.

Ochrona dzieci i młodzieży

Na etapie wstępnego rozeznawania sprawy biskup lub przełożony zakonny nie ma prawa wymierzać kar kanonicznych księdzu podejrzanemu o wykorzystywanie seksualne dzieci lub młodzieży. Podobnie jak w prawie państwowym, przed zakończeniem procesu obowiązuje domniemanie niewinności. Jednak przełożony ma prawo – a nawet obowiązek – znacząco ograniczyć możliwości sprawowania posługi duszpasterskiej duchownemu podejrzanemu o krzywdzenie osób małoletnich. Zakres takich ograniczeń jest bardzo szeroki, gdyż ordynariusz „może, w jakimkolwiek stadium procesu, oddalić oskarżonego od świętej posługi lub jakiegoś urzędu i zadania kościelnego oraz nakazać lub zakazać pobytu w jakimś miejscu lub terytorium, a nawet zabronić publicznego uczestnictwa w Najświętszej Eucharystii” (kan. 1722 KPK). Zgodnie z normami Stolicy Apostolskiej dotyczącymi najcięższych przestępstw, tego typu środki zapobiegawcze mogą zostać wprowadzone już od początku dochodzenia wstępnego. Kongregacja Nauki Wiary w piśmie skierowanym do przełożonego zgłaszającego wykorzystanie seksualne zazwyczaj nakazuje zastosowanie wobec duchownego ograniczeń dotyczących jego działalności lub wprowadzenie kolejnych, zawsze w celu ochrony osób małoletnich. Z perspektywy bezpieczeństwa dzieci i młodzieży ewentualna decyzja o przeniesieniu podejrzanego na inną parafię przed wyjaśnieniem oskarżeń, bez ograniczenia zakresu sprawowanej posługi duszpasterskiej, jest najgorszym rozwiązaniem, niezgodnym z duchem i literą przepisów kanonicznych. Mówi o tym wyraźnie papież Franciszek w wywiadzie udzielonym w czasie podróży powrotnej z pielgrzymki do Meksyku w lutym bieżącego roku: „Biskup, który zmienia parafię kapłanowi, kiedy ma miejsce przypadek pedofilii jest nieodpowiedzialny i najlepsze co może zrobić, to złożyć rezygnację”.