Krąg refleksji nad światem stworzonym

Aby opisać relację Boga do świata stworzonego, Kuzańczyk sięga do słownika dwunastowiecznego mistrza szkoły w Chartres, Teodory-ka, biorąc od niego parę pojęć: zwinięcie (complt-catio) oraz rozwinięcie (explicatio). „Bóg zatem - pisze - jest «zwinięciem» wszystkich rzeczy o tyle, że wszystkie one są w Nim. Rozwinięciem ich jest o tyle, że sam jest we wszystkich” (O oświeconej niewiedzy II, III, s. 127-128).

Ujęcie świata jako rozwinięcia Boga pokazuje, że mamy tutaj do czynienia z próbą uchwycenia przejścia od jedności Pierwszej Zasady ku wielości rzeczy. Tym, co w tym procesie jest rzeczywiste, co istnieje w najpełniejszym tego słowa znaczeniu, to Boża Jedność; jednak nie utoż-samia się ona z rzeczami, których jest zasadą: „Nikt więc nie potrafi pojąć, w jaki sposób poprzez mnogość rzeczy doznaje rozwinięcia Bóg, którego niepodzielony byt (esse unitatis) istnieje nie dzięki abstrahującemu Go z rzeczy intelektowi ani też nie jest połączony z rzeczami bądź w nich zanurzony. Rozważając rzeczy bez Niego widzisz, że są niczym, tak jak niczym jest liczba bez jedności. Rozważając Jego bez rzeczy widzisz, że On jest, a one są niczym. Rozważając zaś Jego w rzeczach, rozważasz rzeczy jako byt, w którym On jest” (O oświeconej niewiedzy II, III, s. 129).

Odpowiednikiem pojęcia „rozwinięcia” jest „zwinięcie”: Boża Jedność „zwija”, streszcza w sobie wszelką wielość i, jako Wzór, jest warunkiem jej zaistnienia. Rzeczy stworzone charakteryzują się fundamentalną zależnością od Boga, a właściwą im formą bytu jest bytowanie zależne (ab esse). Z tego względu Bóg jest nazywany prawdą każdej rzeczy albo absolutną istotą każdego bytu (quidditas absoluta), albo najwyższym Wzorem wszystkiego, a byt samej rzeczy sprowadza się do bycia obrazem czy odbiciem (resplendentia) Stwórcy, gdyż „istnieje tylko jedna, prawdziwa i dokładna, i absolutnie wystarczająca Forma, która wszystko kształtuje, na różny sposób jaśnieje w różnych znakach, formując na różny sposób to, co daje się kształtować i określając to [wszystko], czyli przeprowadzając w akt” (O grze kulą II, 120, s. 129).

Twierdząc, że Bóg jest najwyższym Wzorem czy absolutną i dokładną Formą rzeczy, Kuzańczyk uważa, że nie ma potrzeby zakładać, iż w Bożym Umyśle istnieje wielość idei, które stanowiłyby wzory bytów stworzonych. W ten sposób odchodzi od doktryny egzemplaryzmu, która głosiła, że w Bożej Mądrości zawierają się wzory (exempla) wszystkich rzeczy stworzonych. Doktrynę tę - począwszy od pierwszych Ojców Kościoła - przyjmowała większość myślicieli chrześcijańskich, jak św. Augustyn, św. Anzelm, św. Bonawentura czy św. Tomasz z Akwinu. W tym punkcie nauczania Mikołaja z Kuzy wyraźnie zaznacza się wpływ doktryn nominalistycznych. Jego zdaniem każda rzecz we wszechświecie, a także wszechświat jako całość odzwierciedla Boga na swój własny, niepowtarzalny sposób, zgodnie z właściwą sobie zasadą kontrakcji (contractio). Właściwa każdej rzeczy kontrakcja oznacza sposób, na jaki dana rzecz stanowi odzwierciedlenie absolutnej Bożej Istoty (ąuidditas absolutu), a ponieważ każda rzecz czyni to w sposób niepowtarzalny, to właśnie zasada kontrakcji decyduje o tożsamości i indywidualności danej rzeczy. Wszystkie rzeczy we wszechświecie odzwierciedlają zarówno Boga, jak i Wszechświat jako całość oraz każdą inną rzecz w świecie z osobna. Przywołując sformułowaną przez Anaksagorasa zasadę: „Wszystko we wszystkim”, Kuzańczyk stwierdza, że każda rzecz - na swój własny, indywidualny sposób - zawiera w sobie cały wszechświat. „Stąd skoro Wszechświat zawiera się kontrakcyjnie w każdej aktualnie istniejącej [rzeczy], to jasne, iż Bóg, który jest we Wszechświecie, jest [też] w każdej rzeczy, a każda rzecz istniejąca aktualnie - jak Wszechświat - jest bezpośrednio w Bogu. Powiedzieć zatem «wszystko jest we wszystkim» to nic innego, niż stwierdzić, że Bóg za pośrednictwem wszystkiego jest we wszystkim oraz że wszystko za pośrednictwem wszystkiego jest w Bogu. (…) Ale że Wszechświat jest w każdej rzeczy, jak każda rzecz w nim, tedy Wszechświat jest kontrakcyjnie w każdej rzeczy tym, czym kontrakcyjnie jest ona sama. Każda rzecz zaś we Wszechświecie jest samym Wszechświatem, chociaż Wszechświat w każdej rzeczy jest inaczej, a każda rzecz we Wszech-świecie – też inaczej” (O oświeconej niewiedzy II, V, s. 135-136).