Krąg refleksji nad światem stworzonym

W ten sposób rzeczywistość stworzona stanowi harmonijną jedność w wielości, tworzy swoiste kontinuum, w którym dana rzecz jest powią-zana z każdą inną rzeczą. Można nawet powiedzieć więcej: każda rzecz odzwierciedla każdą inną oraz wszechświat jako całość, a wszystko we właściwy, niepowtarzalny sposób stanowi odzwierciedlenie Boga. Podobną myśl wyrazi póź-niej Leibniz w swojej koncepcji monadologii.

W dziele O oświeconej niewiedzy (I, II) Kuzańczyk wyróżnił trzy możliwe rozumienia terminu Maksimum. Maksimum absolutnym i bez-względnym jest Bóg, Maksimum ograniczone i skończone, czyli „kontraktowane” (Maximum contractum) stanowi Wszechświat, natomiast Maksimum zarazem absolutnym, jak i „kontraktowanym” jest Jezus Chrystus. Wszechświat jest Maksimum kontraktowanym, gdyż jest obrazem Boga – absolutnego Maksimum, i posiada kształt możliwie najdoskonalszy, czyli kulisty. „Lecz krągłość świata nie jest jednak samą, absolutną, najprawdziwszą krągłością, chociaż jest krągłością największą i zarazem taką, od której rzeczywiście (actu) nie ma nic większego. Wobec tego krągłość świata jest obrazem absolutnej krągłości. (…) Zaiste absolutna krągłość nie ma takiej natury jak krągłość świata, lecz jest jej przyczyną i wzorem (exemplar). Tę absolutną krągłość nazywam wiecznością (aeternitas), a jej obrazem jest krągłość świata. Koło (circulus) stanowi dla mnie obraz wieczności (aeternitas), gdzie nie ma ani początku, ani końca, gdyż nie ma w nim żadnego punktu, który byłby raczej początkiem niż końcem; dlatego twierdzę, że krągłość [świata] jest obrazem wieczności, skoro są one jednym i tym samym” (O grze kulą I, 16, s. 16).
Mikołaj stwierdza, że wszechświat nie jest bezwzględnie doskonały, ale jest tak doskonały, jak tylko to było możliwe. Jest on bowiem dziełem Boga, który jest Stwórczą Wiecznością tworzącą wszystko stosownie do swojej Woli. Ta zależność od Woli Stwórcy sprawia, że świat jest dobry, bo Bóg chciał, aby on zaistniał, i jest możliwie najdoskonalszy, bo pochodzi od Najdoskonalszej Przyczyny: „Z tego widać, że Bóg stworzył świat tak, jak chciał: dlatego świat jest nadzwyczaj doskonały, bo został stworzony zgodnie z absolutnie wolną wolą najlepszego Boga” (O grze kulą I, 19, s. 19).

Specjalne miejsce w tym „nadzwyczaj doskonałym świecie” przypada człowiekowi. Jest on bowiem najdoskonalszym elementem wszechświata i w człowieku w sposób szczególny przejawia się doskonałość świata jako całości i doskonałość każdej z jego części, co jeszcze mocniej akcentuje fakt, że rzeczywistość stworzona jest ciągła, że stanowi swoiste kontinuum. Kardynał Mikołaj stwierdza: „Z całą pewnością człowiek jest małym światem w taki sposób, że jest częścią wielkiego [świata], bo we wszystkich częściach jaśnieje całość, skoro część jest częścią całości. Podobnie jak cały człowiek odbija się w ręce, [która jest] w odpowiedniej proporcji do całości, a jednak w głowie w doskonalszy sposób [niż w ręce] widoczna jest cała doskonałość człowieka, tak i wszechświat jaśnieje w dowolnej swojej części. Wszystko bowiem w odniesieniu do wszechświata posiada [swoje] własności (habitudo) i proporcję. Jednakże [wszechświat] bardziej jaśnieje w tej części, którą zwą człowiekiem, niż w jakiejkolwiek innej. Krótko mówiąc, doskonałość całości wszechświata bardziej jaśnieje w człowieku, dlatego i człowiek jest doskonałym światem, chociaż małym, a zarazem [jest i] częścią świata wielkiego. Dlatego to wszystko, co wszechświat posiada w sposób powszechny (universaliter), posiada także i człowiek w sposób szczegółowy, właściwy i wyróżniony” (O grze kulą I, 42, s. 43).

Jedną z cech, która szczególnie wyróżnia człowieka spośród innych stworzeń, jest wrodzone mu pragnienie poznania. Realizacji tego właśnie pragnienia podporządkowana jest cała struktura bytu ludzkiego. W dziele O przypuszczeniach Mikołaj stwierdza, że człowiek sieje, sadzi, buduje, handluje, gotuje i wykonuje szereg innych tym podobnych czynności nie dlatego, by zaspokoić potrzeby swego ciała, ale po to, aby dzięki tym aktywnościom sfera cielesna została podniesiona do natury rozumnej. Subtelny duch ludzki wymaga doskonałego ciała obdarzonego tymi różnorodnymi sprawnościami, aby mógł zrealizować swoje własne cele: to ludzkie ciało istnieje dla ducha, a nie duch dla ciała (por. O przypuszczeniach II, 10, 121).