Krąg refleksji nad światem stworzonym

Pomimo tego wyniesienia sfery duchowej nad materialną człowiek – zdaniem Kuzańczyka – stanowi jedność, a fundamentem tej jedności jest ludzka dusza (anima) albo umysł (mens). Mówiąc o duchowej sferze bytu ludzkiego, Mikołaj z Ku-zy nazywa ją duszą wówczas, gdy rozpatruje ją właśnie w relacji do ciała, jako zasadę, która jest źródłem życia ciała i jego działań. Natomiast nazywa ją umysłem wówczas, gdy rozpatruje ją w jej istocie, jako obraz Wiecznego Umysłu. W dialogu Laik o umyśle tytułowy Laik stwierdza: „Albowiem inny jest umysł istniejący w sobie samym, a inny umysł istniejący w ciele. Umysł, który istnieje sam w sobie, albo jest nieskończonym Umysłem, albo jest obrazem nieskończonego Umysłu. Lecz przyznaję, że spośród tych umysłów, które są obrazem nieskończonego Umysłu, niektóre mogą oży-wiać ludzkie ciała, ponieważ nie są ani maksymalne, ani absolutne, czyli nie są nieskończone i nie istnieją same przez się. Otóż zgadzam się, że wówczas, ze względu na swoje działanie, są one duszami” (Laik o umyśle I 57, s. 75).

Dusza ludzka jest prostą, jednolitą w ładzą, która jest cała obecna w podporządkowanych sobie częściach, które ożywia i z którymi się utożsamia jako zasada ich działań: w zmyśle wzroku jest wzrokiem, w słuchu – słuchem. Dusza, chociaż jest jedna i prosta, różnicuje się ze względu na funkcje, które spełnia, i dlatego można mówić o różnych władzach duszy. Struktura duszy jest taka, że wszystkie władze niższe zwijają się we władzy wyższej, tak jak wszystkie liczby zwijają się w jedności. Niższe władze duszy obejmują sferę wegetatywną i zmysłową, i to za ich sprawą człowiek uwikłany jest w świat, który jest zmienny i przemijający. Władza wyobraźni nadaje jedność różnorodnym wrażeniom zmysłowym i ona właśnie stanowi rodzaj pomostu po-między zmysłami a rozumem. Mikołaj z Kuzy w dziele O oświeconej niewiedzy pisze: „Otóż człowiek niewątpliwie jest bytem złożonym ze zmysłów i intelektu, które niby łącznik spaja rozum. [Naturalnym] porządkiem rzeczy zmysły podlegają rozumowi, rozum zaś – intelektowi. Ten atoli nie jest uwikłany w czas i świat, lecz od nich oddzielony [absolutus], zmysły natomiast są ze świata, podlegają władzy czasu i przemianom. Rozum względem intelektu znajduje się jakoby na horyzoncie, lecz poniekąd w zenicie względem zmysłów, tak że zbiegają się one w nim [sc. w intelekcie], który jest pod i ponad czasem” (O oświeconej niewiedzy III, 6, s. 204).

Zadaniem rozumu jest zatem „rozróżnianie” (discretio), czyli porządkowanie, ujednolicanie i interpretowanie danych dostarczanych przez zmysły i wyobraźnię tak, aby można było wydać o nich sąd. Inną, niezwykle istotną funkcją rozumu jest powściąganie pragnień i namiętności po to, by sfera zmysłowo-pożądawcza pozostawała podporządkowana sferze duchowej. Jednakże najistotniejszą i najwyższą częścią w strukturze bytu ludzkiego jest intelekt, zwany także czasem inteligencją. To intelekt decyduje o tym, że człowiek jest człowiekiem: istotą autonomiczną, niepowtarzalną, która zajmuje określone, właściwe sobie miejsce we wszechświecie. Intelekt jest królem w królestwie, któremu na imię „człowiek” (por. O grze kulą I, 43, s. 44), gdyż w intelekcie zawiera się „w zwinięciu” cały byt ludzki. Dzięki intelektowi człowiek może wznieść się ponad zmienność i kruchość świata materialnego i dostąpić „widzenia” rzeczywistości inteligibilnej, a ostatecznie – Boga, gdyż innym określeniem intelektu jest „oko umysłu”.

Szczególnie interesująca jest Kuzańczykowa teoria poznania, w której usiłował on połączyć zarówno pewne propozycje arystotelików, jak i platoników. Na początku dialogu Laik o umyśle padają niezwykle ważne stwierdzenia: „Umysłem jest to, z czego pochodzi granica i miara wszystkich rzeczy. Przypuszczam, że «umysł» [mens] bierze swą nazwę od «mierzenia» – mensurare” (Laik o umyśle I, 57, s. 75).