Czy proboszcz musi słuchać biskupa?

Skąd się wzięli proboszczowie?

Historia urzędu proboszczowskiego jest ściśle związana z historią parafii. Rozpoczyna się ona od pojawienia się ośrodków duszpasterskich poza miastem biskupim, zwłaszcza przy tzw. kościołach chrzcielnych, kierowanych przez prezbiterów. Ośrodki takie, które dały początek parafiom, zaczęły coraz częściej pojawiać się od IV wieku; wcześniej były tylko diecezje z biskupami na czele, których wspomagali prezbiterzy i diakoni.

Kapłana, który stał na czele parafii, początkowo nazywano różnie: presbyter parochianus, parochitanus, parochialis, parochiensis, dioecesanus. Od VI wieku kapłana rządzącego kościołem chrzcielnym na wsi, sprawującego jednocześnie nadzór nad sąsiednimi kościołami filialnymi, nazywano archiprezbiterem. Od IX wieku rządcę parafii nazywano plebanem (plebanus), duszpasterzem (pastor), rektorem kościoła (rector ecclesiae); nazwy wywodzono z funkcji, jakie ten rządca pełni. Termin łaciński „parochus” na oznaczenie kapłana rządzącego parafią przyjął się powszechnie dopiero po Soborze Trydenckim. Termin ten, podobnie jak i „parolecia”, pochodzi od greckiego słowa „paroikia”; pierwotnie na gruncie rzymskim oznaczał on urzędnika, który sprawował opiekę nad gościną przybyszów, bądź dostawcę lub gospodarza. Polski termin „proboszcz” jest spokrewniony ze słowami łacińskimi „praepositus” i „propositus” oraz czeskim „probošt” i niemieckim „Propst”, oznaczającymi przełożonego, rządcę.

Proboszcz zawsze podlegał władzy biskupa diecezjalnego, jednakże powoływano go w różny sposób. Jeżeli kościół parafialny został wybudowany z inicjatywy i staraniem diecezji, proboszcza wybierało miejscowe duchowieństwo, niekiedy przy aprobacie wiernych danej parafii. Jeżeli kościół powstał dzięki fundacji jakiejś osoby fizycznej lub prawnej, kandydata na proboszcza mógł wyznaczać fundator. Proboszczem parafii złączonej z kościołem katedralnym lub kolegiackim początkowo był prepozyt kapituły, z czasem zaś obowiązki proboszczowskie kapituła zlecała jednemu z kanoników. Ogólnie nad obsadzeniem parafii czuwał biskup diecezjalny. Obsadzanie urzędu proboszczowskiego w niektórych sytuacjach było zastrzeżone Stolicy Apostolskiej.

W celu zapewnienia parafii właściwego kierownictwa Sobór Trydencki nakazał wyłanianie kandydatów na urząd proboszcza poprzez specjalny egzamin, który przyjął nazwę konkursu. Przeprowadzali go egzaminatorzy synodalni pod przewodnictwem wikariusza generalnego. Konkurs proboszczowski bliżej określili głównie PiusV i Benedykt XIV.

Wakat parafii biskup był obowiązany ogłosić publicznym edyktem oraz wezwać zainteresowanych wakującym probostwem do zapisania się na listę kandydatów i do stawienia się na odpowiedni egzamin. Ta forma egzaminu proboszczowskiego otrzymała nazwę konkursu specjalnego (concursus specialis). W niektórych krajach, zamiast konkursu specjalnego, wprowadzono konkurs ogólny (concursus generalis), który polegał na stwierdzeniu przydatności na urząd proboszczowski niezależnie od zawakowania konkretnej parafii. Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 r. podtrzymał zwyczaj przeprowadzania konkursu proboszczowskiego. Dopiero Sobór Watykański II, usuwając wszystko, co ograniczało swobodę biskupa diecezjalnego w nadawaniu urzędów parafialnych, zniósł przepisy o konkursie proboszczowskim.