Bądź na swoim miejscu

Zazwyczaj wobec kłamstwa rozum protestuje. Jeśli jednak oszukiwanie samego siebie staje się codzienną praktyką, kończy się to przyjęciem każdego błędu. Przysłowie mówi: „Kto nie żyje tak, jak myśli, przestaje myśleć, jak żyje”. U korzeni postępującego upadku moralnego zazwyczaj kryje się nieszczerość wobec samego siebie i dystans względem Boga. „Człowiek w swoim sumieniu zaczyna kwestionować prawo Boże i zostaje bez prawa, bez Boga i bez sumienia”.^[15] Ciekawe, że ktoś, kto często wyznaje grzechy, zazwyczaj wie, z czego się spowiadać, natomiast ten, kto nigdy tego nie robi, nawet nie wie, z czego ma się spowiadać.

Stając się lepszym, każdy zaczyna coraz lepiej rozumieć zło, które w nim jeszcze pozostało. Stając się gorszym, coraz mniej rozumie się własne zło. Umiarkowanie zły człowiek ma świadomość, że nie jest zbyt dobry – człowiek z gruntu zepsuty uważa, że jest w porządku. To kwestia zdrowego rozsądku – sny rozumiesz wtedy, kiedy czuwasz, a nie kiedy śpisz.^[16]

W oszukiwaniu samego siebie można się posunąć bardzo daleko.

Wielu funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa – opowiada świadek okropności, jakich doświadczano w komunistycznych łagrach – poza obozem zwykle zachowywało się z wielkim tupetem, mówiąc na przykład: „Ja nigdy w życiu nikogo nie skrzywdziłem, no, może zdarzyło się, że nie pomogłem komuś, ale jedynie przez nieuwagę”. Brzmiało to jak ironia, lecz było typowe dla największych sadystów.^[17]

Ci, którzy stale oszukują samych siebie, w końcu sami są zdolni uwierzyć we własne kłamstwa, a nawet całe ich życie może zamienić się w najbardziej nieprawdopodobną bajkę. Człowiek, który „sam przed sobą kłamie i własnego kłamstwa słucha, prawdy żadnej już nie widzi ani w sobie, ani dokoła siebie, a przeto szacunek traci dla siebie i dla innych”.^[18] Jest to żałosny upadek moralny, do którego doprowadza pycha. Z całą ostrością pokazuje to Lewis w jednej ze swoich książek utożsamiając piekło z maksymalnym samooszustwem.^[19] Wiele osób opanowanych pychą może dojść nawet do takiej nieznajomości samych siebie, że z ich prawdziwego «ja» nic już nie jest w stanie przetrwać, a u kresu życia, przeżytego całkowicie poza rzeczywistością, pozostaje im jedynie fałszywe «ja». Dopóki jednak sumienie wciąż nam cicho podpowiada, że oszukujemy samych siebie, istnieje nadzieja zbawienia: oznacza to bowiem, że coś jeszcze pozostało z naszego autentycznego «ja».

W dramacie samooszukiwania się najpierw traci się sumienie, a potem głowę i rozum. Za ilustrację tego niech nam posłuży wymowny fragment sztuki teatralnej, która napisał Jacinto Benavente.^[20] Kiedy podstępny Krispin proponuje dobremu Leandrowi, aby oszukał dla miłości, ten odpowiada: „Nie mogę oszukiwać siebie, Krispinie. Nie należę do tych, którzy gdy zaprzedają sumienie, uważają, że za jednym zamachem sprzedali też własny rozum”. Krispin odpowiada mu zgodnie z prawdą: „Ależ powiedziałem to, abyś nie dał się zwieść przewrotności. I dobrze mówisz. Rozum jest bowiem sumieniem dla prawdy, a ten, kto go utraci w życiowych kłamstwach, to tak jakby sam siebie zatracił, gdyż nigdy już nie spotka się sam z sobą i nie pozna, kim jest, i sam stanie się przyczyną kolejnych kłamstw”.^[21]