Katedra wskazuje sens

Bogumił Łoziński: Jak zareagował Ksiądz Biskup na pożar katedry ­Notre Dame?

Bp Michał Janocha: Chyba tak jak wszyscy – poczuciem smutku i bezradności.

Jaki wymiar ma ta strata?

Religijny i kulturowy, bo katedra jest jednocześnie symbolem obu tych wymiarów.

Co tracimy w wymiarze religijnym?

Powiem trochę przewrotnie. Wszyscy płaczą nad spaloną katedrą, i jest to na pewno reakcja poruszająca, ufam, że nie płytka, ale mało kto płacze nad Kościołem, który płonie od dziesięcioleci. I pozostawia po sobie zgliszcza w postaci rozbitych rodzin, samobójstw, zagubienia. Przejawia się to również na zewnątrz – w burzeniu świątyń, które nie są już potrzebne. W ponad 2-tysiącletniej historii Kościoła takiego zjawiska nie było. Owszem, burzono świątynie, również w stolicy Francji w czasie rewolucji, ale robili to wrogowie Kościoła. Wierni ich bronili. Dziś burzy się kościoły, bo nikt się w nich nie modli. Oczywiście trzeba mieć świadomość, że we Francji są dziś też piękne, żywe źródła chrześcijaństwa. Mam nadzieję, że zniszczenie tej katedry będzie, przynajmniej dla niektórych, okazją do refleksji nad odbudową życia.

Notre Dame pochodzi z okresu średniowiecza, gdy w Europie mieliśmy cywilizację chrześcijańską. W tamtym czasie kościoły wznoszono, aby nawiązać kontakt Bogiem. Co 800-letnia Notre Dame mówi o duchowym wymiarze człowieka?

Katedra jest metaforą człowieczeństwa, metaforą homo religiosus – człowieka jako istoty religijnej. Jest też metaforą Europy. Późne średniowiecze, które stworzyło arcydzieło architektury, jakim jest gotycka katedra, w tym Notre Dame, w tym samym czasie stworzyło arcydzieło ludzkiego geniuszu, intelektu i ducha, jakim jest „Suma teologiczna” św. Tomasza z Akwinu. I jedno, i drugie arcydzieło próbuje wytłumaczyć świat i kosmos od stworzenia świata aż po jego kres. Jedno i drugie próbuje połączyć elementy paradoksalnie nie do połączenia, jak platonizm i arystotelizm u Tomasza, a w przypadku katedry chociażby odziedziczone po okresie romańskim rozety i nowy system filarowo-skarpowy. Wreszcie i gotycka katedra, i „Suma teologiczna” mają bardzo logiczną strukturę, ze swoim podziałem na części, rozdziały, kwestie, nawy i przęsła. Do tego stopnia, że usunięcie jednej z części sklepiennej katedry – myślę o zworniku – podobnie jak usunięcie któregoś z artykułów „Sumy teologicznej” powoduje, że całość zaczyna się rysować. Jeślibyśmy usunęli centralny zwornik katedry, który jest na przecięciu korpusu nawowego i transeptu, to tak, jakbyśmy z „Sumy teologicznej” usunęli pytanie: „An Deus sit?” – Czy Bóg jest? – a przecież od odpowiedzi na nie zależy cała reszta. Ta analogia katedry i „Sumy” bardzo wiele mówi nie tylko o średniowieczu, ale i o nas samych. Przemawiając językiem swojej epoki, językiem gotyckiej architektury i językiem scholastycznej łaciny – mówią o rzeczach uniwersalnych i ponadczasowych. Kim człowiek jest, dokąd idzie, po co żyje? Tomasz tłumaczy to za pomocą dyskursywnego języka teologicznego, katedra – za pomocą sklepiennych łuków, witraży, rzeźb, portali.

Pojawiły się liczne interpretacje znaczenia pożaru Notre Dame, a z drugiej strony stwierdzenia, że to było przypadkowe wydarzenie.

Sam fakt interpretowania tego zjawiska już bardzo wiele mówi. Francuski myśliciel i teolog Alan z Lille powiedział, że wszystko, co stworzone, jest jak książka i obraz, a zatem stanowi symbol. Ojcowie Kościoła wyrażali to stwierdzeniem: przez rzeczy widzialne do niewidzialnych, przez cielesne do duchowych, przez doczesne do wiecznych. Bardzo ciekawe, że pojawia się tak dużo interpretacji tego pożaru. To potwierdza, że czy chcemy, czy nie chcemy, jesteśmy animal symbolicum – zwierzęciem symbolicznym. Staramy się czytać znaki. Oczywiście możemy je czytać różnie, interpretacji mogą być setki. Znak ma to do siebie, że jest wielopłaszczyznowy i każdy może go odczytać na swój sposób. Bałbym się oficjalnych wykładni. Warto też mieć świadomość, że interpretacja o wydarzeniu mówi niewiele, a bardzo wiele o interpretującym je.

Porozmawiajmy o interpretacji religijnej. Arcybiskup Paryża Michel Aupetit stwierdził, że zniszczenie Notre Dame to wezwanie do nawrócenia. Czy to wydarzenie może być impulsem do odnowy wiary we Francji, która jest wroga wobec chrześcijaństwa?

Każde tragiczne wydarzenie można odczytać jako wezwanie do nawrócenia, jak zawaloną wieżę w Siloe, o której wspomina Jezus. Odnośnie do ­Notre Dame – ufam, że w licznych przypadkach tak się stanie, chociaż w skali całego społeczeństwa nie byłbym optymistą. Dla większości to jest news, który jutro przykryje inny news, a potem jeszcze inny. Newsy to taki zbiorowy narkotyk, któremu jako społeczeństwo mniej lub bardziej ulegamy. Obraz Francji wrogiej wierze jest pewnym uproszczeniem. W tym kraju i społeczeństwie są wielkie i tajemnicze pokłady oraz pragnienia, które od czasu do czasu się ujawniają. Na przykład po zabójstwie przez fanatyków islamskich trapistów z Tibhirine w 1996 r. pół Francji obejrzało film „Ludzie Boga” opowiadający ich historię. Teraz, gdy płonęła katedra, myślę, że też budzi się w ludziach ta zakopywana religijna warstwa.