W przykościelnych ogrodach

Benedyktyńskie i cysterskie opactwa

Planistyczny układ przestrzenny kościoła i ogrodu wprowadzili benedyktyni według spisanej reguły. Najstarszy plan klasztoru benedyktyńskiego św. Gallusa, obecne St. Gallen, w Szwajcarii z roku 820 – wykonany na zlecenie cesarza Karola Wielkiego – stał się pierwowzorem dla założeń benedyktyńskich w Europie, w tym również w Polsce. Modelowy plan, wyrysowany na velinie, był rezultatem istniejącej już praktyki łączenia miejsca liturgii z ogrodem, często w funkcji cmentarza. Wewnętrzny dziedziniec, kwadratowy lub prostokątny, otoczony był krużgankiem z arkadami, z geometrycznym podziałem trawników i kwiatów oraz studnią lub fontanną w centrum. Stanowił obraz raju, miejsce modlitwy i kontemplacji monastycznej wspólnoty. W obrębie założeń klasztornych zaplanowane były, stosownie do uwarunkowań nasłonecznienia, różne ogrody ozdobne, np. różane ogrody maryjne, a także warzywne, plantacje ziół, sady owocowe, parki i stawy rybne. W całej Europie, również w Polsce, benedyktyni rozwinęli agrokulturę stosownie do warunków klimatycznych i źródeł wody.

Związek kościołów i klasztorów z ogrodami pogłębiony został w regule i założeniach cysterskich, budowanych na terenach niezagospodarowanych (nieco inaczej było w Polsce). Prace osuszające tereny bagniste, wyręby puszcz dla zagospodarowania pastwisk, pól i ogrodów stały się zasadą funkcjonowania zakonu. Ogrody wewnętrzne, klasztorne wirydarze i otwarte przestrzenie założeń parkowych oraz ogrodowych wiązały modlitwę i rekreację z funkcją użytkową. Przykłady wczesnych XII-wiecznych założeń cysterskich ogrodów istnieją do dzisiaj, np. Chiaravelle w Italii, w Polsce w Mogile, Pelplinie i Oliwie, a także na terenie obecnej diecezji gliwickiej (dawne opactwo w Rudach).

Ogrody otaczały kościoły miejskie i mieszczańskie. Wczesne katedry romańskie w Polsce, np. w Poznaniu, Gnieźnie, Wrocławiu i Krakowie, potwierdzają tendencje panujące w architekturze krajobrazu realizowane w Europie. Ogrody kurczyły się w wyniku rozwoju miast, zastąpione zostały późniejszymi placami katedralnymi lub miejskimi. Skromne pozostałości dawnych ogrodów lub parków rozpoznajemy w pobliżu znanych katedr europejskich poświęconych Maryi – np. Notre Dame w Paryżu, w Reims lub Chartres.