Wielka przebudowa

Zmiany na Wschodzie

Papież Benedykt XV miał świadomość, że wraz z klęską caratu oraz państw centralnych pojawia się historyczna szansa odbudowania państwa polskiego, które powinno otrzymać także nową strukturę kościelną. Reagując na bieżące wydarzenia polityczne na Wschodzie, już w 1918 r. reaktywował diecezję mińską na Białorusi i kamieniecką w Kamieńcu Podolskim na Ukrainie. Ważnym punktem dla pracy duszpasterskiej na centralnej Ukrainie pozostała diecezja łucko-żytomierska. Zakończenie wojny polsko-bolszewickiej traktatem ryskim w 1921 r. ostatecznie przekreśliło szansę na odbudowę struktur kościelnych na obszarach I Rzeczypospolitej. Prawie 2 mln Polaków, którzy znaleźli się poza granicą ryską, wkrótce doświadczyło prześladowań nie tylko z powodu swej narodowości, ale także wyznania. Konsekwencją rozstrzygnięć politycznych był także podział diecezji łucko-żytomierskiej. Diecezja łucka (Wołyń), która pozostała w granicach Rzeczypospolitej, została w ramach nowej organizacji przyłączona do metropolii lwowskiej. Jej ostateczny kształt także był długo dyskutowany. Ostatecznie zrezygnowano z pomysłu utworzenia odrębnych diecezji w Tarnopolu oraz Stanisławowie.

Problemy z Litwinami

Bardzo skomplikowana była sytuacja na pograniczu polsko-litewskim. Litwa nie uznała inkorporacji w 1922 r. przez Polskę obszarów Wilna i Wileńszczyzny. Z tego wynikały także poważne trudności dla Stolicy Apostolskiej, zmuszonej do podzielenia ogromnego obszaru metropolii mohylewskiej, której częścią były diecezje wileńska oraz żmudzka. Nie było to zadanie łatwe, ponieważ rząd litewski, urzędujący w Kownie, protestował przeciwko zamiarom włączenia diecezji wileńskiej w struktury Kościoła w Polsce. Także biskup wileński Jerzy Matulewicz i kapituła wileńska byli przeciwni tworzeniu metropolii wileńskiej, uznając, że kresowe prowincje powinny pozostać w dotychczasowym kształcie. Natomiast zwolennikami jej utworzenia były polskie władze polityczne.Ostatecznie Stolica Apostolska w kwietniu 1926 r. zdecydowała o utworzeniu litewskiej prowincji kościelnej, której centrum stała się archidiecezja kowieńska, będąca kontynuacją diecezji żmudzkiej. Przyłączono do niej m.in. diecezję wołkowyską, która obejmowała podzielone granicą polsko-litewską parafie z diecezji augustowskiej, zwanej sejneńską. Z parafii pozostałych po stronie polskiej w 1925 r. utworzona została diecezja łomżyńska, którą rok później włączono do metropolii wileńskiej.

Pięć metropolii

Ostatecznie na mocy bulli „Vixdum Poloniae unitas” powstało 5 metropolii rzymskokatolickich – obok dawnych gnieźnieńskiej, warszawskiej i lwowskiej także nowe: krakowska i wileńska. Posiadały one łącznie 20 diecezji oraz biskupstwo polowe Wojska Polskiego. Diecezje były duże – np. dwie z nich, wileńska i pińska, obejmowały ponad 50 tys. km kwadratowych każda. Istniały również metropolia greckokatolicka we Lwowie z 3 diecezjami: lwowską, przemyską i stanisławowską oraz archidiecezja obrządku ormiańskiego we Lwowie, a także urząd wizytatora apostolskiego dla obrządku bizantyjskiego. Ten stan utrzymał się do II wojny światowej, kiedy zmiany polityczne spowodowały, że z resztek metropolii wileńskiej i lwowskiej utworzono na Wschodzie administracje apostolskie w Białymstoku, Drohiczynie i Lubaczowie. Na terenach tzw. Ziem Odzyskanych powstały z kolei administracje apostolskie, ze stolicą w Opolu, Gorzowie Wielkopolskim, Wrocławiu, Olsztynie i Gdańsku. Zasadnicze uregulowanie powojennego statusu polskich diecezji nastąpiło w marcu 1992 r., kiedy Jan Paweł II wydał bullę „Totus Tuus Poloniae populus” (łac. Cały Twój lud w Polsce), która kończyła funkcjonowanie administracji apostolskich na wschodnich terenach Rzeczypospolitej, przystosowując granice diecezji do granic państwowych z Rosją, Litwą, Białorusią i Ukrainą.