Odzyskanie niepodległości przez Polskę postawiło przed Kościołem zadanie dostosowania granic diecezji do nowego kształtu państwa. Nowe granice kościelne musiały uwzględnić nie tylko zmiany polityczne, ale i cywilizacyjne, jakie w międzyczasie zaszły w Polsce. W okresie I Rzeczypospolitej, do 1795 r., w Kościele polskim były tylko dwie metropolie: w Gnieźnie (obejmująca swymi granicami biskupstwa koronne i litewskie) oraz we Lwowie, w której skład wchodziły biskupstwa łacińskie na Rusi. W okresie rozbiorów utworzono dwie kolejne – w Mohylewie, dla diecezji polskich ziem zabranych przez Rosję, oraz dla Królestwa Polskiego w Warszawie. Normalizacja życia kościelnego wymagała więc dokonania zasadniczej zmiany w tym podziale, przede wszystkim na wschodzie, ale także uwzględnienia nowych granic państwowych na zachodzie kraju.

Dyskusja biskupów

Już na pierwszym zjeździe polscy biskupi, zebrani w sierpniu 1919 r. w Gnieźnie pod przewodnictwem prymasa Edmunda Dalbora, zlecili biskupowi podlaskiemu Henrykowi Przeździeckiemu, który został sekretarzem Konferencji Episkopatu Polski, przygotowanie planu reorganizacji struktury Kościoła w Polsce. Pomagał mu sufragan sejneński, a później metropolita wileński bp Romuald Jałbrzykowski. Wszyscy biskupi otrzymali ankietę, w której byli pytani o nowe metropolie, zmiany granic istniejących diecezji oraz możliwe zmiany stolic biskupich. Powstały w 1924 r. wstępny projekt był także konsultowany z nuncjuszem apostolskim w Polsce oraz władzami państwowymi. Dyskutowano o nim na konferencjach episkopatu w latach 1921–1924. W trakcie dyskusji wyłaniały się kolejne propozycje.

Spory dotyczyły granic konkretnych diecezji bądź metropolii. Biskupi jednak byli zgodni w tym, że nowe diecezje powinny być mniejsze oraz ulokowane w taki sposób, aby do stolic biskupich łatwiejszy był dostęp z każdej parafii. W międzyczasie Stolica Apostolska podejmowała ważne decyzje. Między innymi w 1920 r. została utworzona diecezja łódzka, co uwzględniało rozwój nowej metropolii miejskiej na tych obszarach. W 1918 r. przywrócona została do życia diecezja podlaska ze stolicą w Janowie Podlaskim, której stolicę w 1923 r. przeniesiono z Janowa do Siedlec. Wówczas to otrzymała nazwę siedlecka, czyli podlaska, a po konkordacie została włączona w skład metropolii warszawskiej. Opracowany przez polskich biskupów i zaakceptowany przez papieża projekt nowego podziału diecezji w Polsce został wpisany do konkordatu między Rzecząpospolitą a Stolicą Apostolską, podpisanego 10 lutego 1925 roku.

Artykuł IX konkordatu gwarantował, że granice wszystkich prowincji kościelnych, archidiecezji i diecezji dostosowane zostały do granic państwa ustalonych w traktatach pokojowych oraz w uchwałach Konferencji Ambasadorów. Wkrótce po nabraniu mocy przez konkordat papież Pius XI wydał 28 października 1925 r. bullę „Vixdum Poloniae unitas”, która szczegółowo określała strukturę terytorialną Kościoła w Polsce. Ustanawiała ona nowy podział administracyjny Kościoła katolickiego w Polsce w ramach trzech obrządków: łacińskiego, grecko-rusińskiego i ormiańskiego. Warto dodać, że gwarantowana w tym dokumencie identyczność granic kościelnych z granicami państwowymi wzmacniała również politycznie świeżo odzyskaną niepodległość państwa polskiego i była elementem jego konsolidacji wewnętrznej i zespolenia ziem różnych rozbiorów w jeden wspólny organizm.

Nowe punkty

Papieski dokument tworzył nowe metropolie, krakowską i wileńską, oraz diecezje, jak katowicka, pińska czy częstochowska, co odpowiadało zmianom politycznym i cywilizacyjnym. Diecezja katowicka powstała na bazie dwóch różnych części diecezji wrocławskiej: obszaru Wikariatu Cieszyńskiego (do końca I wojny światowej część Śląska Austriackiego) oraz wschodniej części pruskiego Górnego Śląska. Jej granice pokrywały się z granicami autonomicznego województwa śląskiego. Pierwszym biskupem katowickim został ks. August Hlond, wcześniej administrator apostolski dla tego obszaru. Była to najmniejsza diecezja w Polsce, liczyła 4216 km kw. W ramach porządkowania poniemieckiej struktury kościelnej szczególnym przypadkiem był obszar Gdańska. Powstało tam Wolne Miasto Gdańsk, znajdujące się poza granicami Niemiec i Polski. W sensie kościelnym był to obszar należący częściowo do diecezji chełmińskiej ze stolicą w Pelplinie (Polska) oraz do diecezji warmińskiej ze stolicą we Fromborku (wówczas Rzesza Niemiecka). Senat Gdańska zabiegał, aby także część chełmińska została przyłączona do diecezji warmińskiej. Jednak Stolica Apostolska nie zgodziła się na takie rozwiązanie, tworząc na obszarze Wolnego Miasta Gdańska najpierw administrację apostolską, a później, w 1925 r., samodzielną diecezję. Biskupi polscy starali się o włączenie jej w skład polskiej hierarchii kościelnej w Polsce, ale te działania nie zostały zakończone powodzeniem, choć kompetencje nuncjusza apostolskiego w Polsce rozciągały się także na Wolne Miasto Gdańsk.

Zmiany na Wschodzie

Papież Benedykt XV miał świadomość, że wraz z klęską caratu oraz państw centralnych pojawia się historyczna szansa odbudowania państwa polskiego, które powinno otrzymać także nową strukturę kościelną. Reagując na bieżące wydarzenia polityczne na Wschodzie, już w 1918 r. reaktywował diecezję mińską na Białorusi i kamieniecką w Kamieńcu Podolskim na Ukrainie. Ważnym punktem dla pracy duszpasterskiej na centralnej Ukrainie pozostała diecezja łucko-żytomierska. Zakończenie wojny polsko-bolszewickiej traktatem ryskim w 1921 r. ostatecznie przekreśliło szansę na odbudowę struktur kościelnych na obszarach I Rzeczypospolitej. Prawie 2 mln Polaków, którzy znaleźli się poza granicą ryską, wkrótce doświadczyło prześladowań nie tylko z powodu swej narodowości, ale także wyznania. Konsekwencją rozstrzygnięć politycznych był także podział diecezji łucko-żytomierskiej. Diecezja łucka (Wołyń), która pozostała w granicach Rzeczypospolitej, została w ramach nowej organizacji przyłączona do metropolii lwowskiej. Jej ostateczny kształt także był długo dyskutowany. Ostatecznie zrezygnowano z pomysłu utworzenia odrębnych diecezji w Tarnopolu oraz Stanisławowie.

Problemy z Litwinami

Bardzo skomplikowana była sytuacja na pograniczu polsko-litewskim. Litwa nie uznała inkorporacji w 1922 r. przez Polskę obszarów Wilna i Wileńszczyzny. Z tego wynikały także poważne trudności dla Stolicy Apostolskiej, zmuszonej do podzielenia ogromnego obszaru metropolii mohylewskiej, której częścią były diecezje wileńska oraz żmudzka. Nie było to zadanie łatwe, ponieważ rząd litewski, urzędujący w Kownie, protestował przeciwko zamiarom włączenia diecezji wileńskiej w struktury Kościoła w Polsce. Także biskup wileński Jerzy Matulewicz i kapituła wileńska byli przeciwni tworzeniu metropolii wileńskiej, uznając, że kresowe prowincje powinny pozostać w dotychczasowym kształcie. Natomiast zwolennikami jej utworzenia były polskie władze polityczne.Ostatecznie Stolica Apostolska w kwietniu 1926 r. zdecydowała o utworzeniu litewskiej prowincji kościelnej, której centrum stała się archidiecezja kowieńska, będąca kontynuacją diecezji żmudzkiej. Przyłączono do niej m.in. diecezję wołkowyską, która obejmowała podzielone granicą polsko-litewską parafie z diecezji augustowskiej, zwanej sejneńską. Z parafii pozostałych po stronie polskiej w 1925 r. utworzona została diecezja łomżyńska, którą rok później włączono do metropolii wileńskiej.

Pięć metropolii

Ostatecznie na mocy bulli „Vixdum Poloniae unitas” powstało 5 metropolii rzymskokatolickich – obok dawnych gnieźnieńskiej, warszawskiej i lwowskiej także nowe: krakowska i wileńska. Posiadały one łącznie 20 diecezji oraz biskupstwo polowe Wojska Polskiego. Diecezje były duże – np. dwie z nich, wileńska i pińska, obejmowały ponad 50 tys. km kwadratowych każda. Istniały również metropolia greckokatolicka we Lwowie z 3 diecezjami: lwowską, przemyską i stanisławowską oraz archidiecezja obrządku ormiańskiego we Lwowie, a także urząd wizytatora apostolskiego dla obrządku bizantyjskiego. Ten stan utrzymał się do II wojny światowej, kiedy zmiany polityczne spowodowały, że z resztek metropolii wileńskiej i lwowskiej utworzono na Wschodzie administracje apostolskie w Białymstoku, Drohiczynie i Lubaczowie. Na terenach tzw. Ziem Odzyskanych powstały z kolei administracje apostolskie, ze stolicą w Opolu, Gorzowie Wielkopolskim, Wrocławiu, Olsztynie i Gdańsku. Zasadnicze uregulowanie powojennego statusu polskich diecezji nastąpiło w marcu 1992 r., kiedy Jan Paweł II wydał bullę „Totus Tuus Poloniae populus” (łac. Cały Twój lud w Polsce), która kończyła funkcjonowanie administracji apostolskich na wschodnich terenach Rzeczypospolitej, przystosowując granice diecezji do granic państwowych z Rosją, Litwą, Białorusią i Ukrainą.