Ochrona wolności religijnej w Polsce – stan prawny a rzeczywistość

Polska od wieków nie ma powodów do wstydu w kontekście dbałości o poszanowanie wolności religijnej. Oczywiście inny wymiar miało ono w średniowieczu, inny ma obecnie, jednakże śmiało można stwierdzić, że zawsze byliśmy w awangardzie Europy w tym zakresie. Już w początkach XIV w. Paweł Włodkowic, zwany ojcem tolerancji religijnej w Europie, podważał prawo Krzyżaków do zbrojnego nawracania pogan. To w Rzeczpospolitej szlacheckiej możliwe było sprawowanie najwyższych urzędów przez protestantów, zaś Żydzi, Tatarzy czy Karaimi cieszyli się – na mocy nadawanych przywilejów – swobodami religijnymi.

1. Współczesna prawna ochrona wolności religijnej w Polsce

Obecnie ochrona wolności religijnej ma silne podstawy prawne zarówno na gruncie międzynarodowym, jak i krajowym. W polskiej Konstytucji jest ona unormowana w kilku miejscach. Artykuł 53 mówi m.in. że: „1. Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii. 2. Wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii przez uprawianie kultu, modlitwę, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie się znajdują (…)”. Ponadto wolność religijna obejmuje też prawo do nauczania w szkołach religii kościołów i związków wyznaniowych o uregulowanej sytuacji prawnej (art. 53 ust. 4) oraz prawo rodziców do wychowywania dzieci w zgodzie ze swoimi przekonaniami (art. 53 ust. 3 w zw. z art. 48 ust. 1). Niezwykle istotne uregulowanie podkreślające rangę wolności religii zawiera także art. 233 ust. 1 Konstytucji RP, który stwierdza, że wolności tej nie może ograniczać ustawa określająca zakres ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela w czasie stanu wojennego i wyjątkowego. Gwarancje na korzyść wolności religijnej zostały ukształtowane nie tylko w aspekcie praw indywidualnych wyznawców oraz ich ochrony. Mają także swój wymiar zbiorowy, odnoszący się do kościołów i związków wyznaniowych, do wspólnot i grup religijnych. Wskazuje na to choćby artykuł 25 Konstytucji, mówiący o poszanowaniu ich autonomii oraz współdziałaniu z państwem „dla dobra człowieka i dobra wspólnego”. Najdokładniej podchodzi do problemu gwarancji zbiorowych osobna ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (Dz. U. 1989 Nr 29 poz. 155 z późn. zm.). Ustawowa ochrona wolności religijnej wynika także z przepisów karnych. Kodeks karny poświęca osobny rozdział XXVI przestępstwom przeciwko wolności sumienia i wyznania. Jako czyny karalne zostały tam wymienione: ograniczanie człowieka w przysługujących mu prawach ze względu na jego przynależność wyznaniową albo bezwyznaniowość (art. 194), złośliwe przeszkadzanie publicznemu wykonywaniu aktu religijnego kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej (art. 195) oraz obrażanie uczuć religijnych innych osób poprzez znieważanie publiczne przedmiotu czci religijnej lub miejsca przeznaczonego do publicznego wykonywania obrzędów religijnych (art. 196). Należy także wspomnieć o ochronie praw wynikających z wolności religijnej na gruncie prawa cywilnego – art. 23 i 24 Kodeksu cywilnego zapewniają ochronę dóbr osobistych, do których bez wątpienia należą wolności religii oraz uczucia religijne (choć nie są to dobra wprost wymienione w tychże przepisach).

W tym miejscu należy uzupełnić te bogate gwarancje wolności religijnej o szczególną pozycję chrześcijaństwa w polskim porządku prawnym. Już bowiem w preambule Konstytucji mowa jest o kulturze zakorzenionej w „chrześcijańskim dziedzictwie Narodu”, a zgodnie z art. 5 władze polskie są obowiązane do strzeżenia dziedzictwa narodowego. Nie sposób także nie wspomnieć o wyjątkowej pozycji Kościoła katolickiego w Polsce, potwierdzonej konkordatem zawartym 28 lipca 1993 r. między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską. Preambuła tegoż dokumentu podkreśla „rolę odegraną przez Kościół w tysiącletnich dziejach Państwa Polskiego oraz znaczenie pontyfikatu Jego Świątobliwości Papieża Jana Pawła II dla współczesnych dziejów Polski”.