Ochrona wolności religijnej w Polsce – stan prawny a rzeczywistość

2. Stan prawny a rzeczywistość

Mając w pamięci przytoczone uregulowania prawne, należy zauważyć, że sposób stosowania obowiązujących norm zależy od wielu czynników, w tym od interpretacji przepisów przez organy sądownicze czy panujących w danym czasie stosunków społecznych. Istotnym zagadnieniem w tych rozważaniach jest także skuteczność prawnej ochrony danego dobra – a zatem odpowiedź na pytanie, czy obowiązujące normy prawne realnie chronią wolność religijną i czy sankcje związane z naruszaniem takiego dobra spełniają swoje funkcje, w tym funkcję prewencyjną.

a) analiza danych statystycznych

Laboratorium Wolności Religijnej prowadzi aktywność związaną z monitorowaniem wszelkiego rodzaju przejawów dyskryminacji na tle przynależności wyznaniowej i reagowaniem na nie. W tym celu corocznie przygotowywany jest raport przedstawiający przypadki naruszenia prawa do wolności religijnej na terenie Rzeczypospolitej Polskiej. Jego opracowanie w oparciu o analizę zebranych danych, wraz z ukazaniem tendencji i zmian w stosunku do roku poprzedniego oraz w odniesieniu do skali zjawiska w wybranych krajach europejskich, odbywa się pod koniec każdego roku kalendarzowego. Naruszenia podzielono na siedem kategorii:

I. Fizyczne ataki na osoby wierzące (duchownych i świeckich) – zachowania bezpośrednio godzące w najwyższe dobra: życie lub zdrowie człowieka, o ile towarzyszy im kontekst religijny (duchowni, uczestnicy nabożeństw) i pobudki antyreligijne są ewidentne;

II. Niszczenie i znieważanie miejsc kultu (kościoły, kapliczki, cmentarze);

III. Niszczenie i znieważanie symboli religijnych i przedmiotów czci religijnej (krzyże, figurki, obrazy świętych) – do pierwszego typu zachowań (niszczenie) kwalifikują się akty wandalizmu, do drugiego (znieważanie) – niszczenie z zamiarem znieważenia uczuć religijnych; typ przestępstwa zależy też od motywacji sprawcy i okoliczności, w jakich działał;

IV. Ograniczanie publicznego wyznawania wiary (złośliwe zakłócanie sprawowania aktów religijnych: modlitwy, liturgii) – zdarzenie uniemożliwiające publiczne realizowanie wolności religijnej: ktoś nie dopuszcza wiernych do kościoła, podnosi fałszywy alarm przed nabożeństwem etc. Naruszenia w postaci ograniczania publicznego wyznawania wiary mogą łączyć się z aktem niszczenia lub znieważania, niemniej te elementy nie muszą występować;

V. Dyskryminacja ze względu na przekonania religijne (ograniczanie praw z powodu wyznawanej wiary) – sytuacje, gdy osoby pozbawiane są przysługujących im praw tylko z powodu przynależności religijnej (prawo zobowiązań czy relacje pracownicze etc.);

VI. Nawoływanie do nienawiści na tle różnic wyznaniowych albo znieważanie grupy ludności lub jakiejś osoby z powodu jej przynależności wyznaniowej – niefizyczne ataki na osoby wierzące (pojedyncze lub na grupę osób): mowa nienawiści lub znieważanie osób z uwagi na ich przynależność wyznaniową (obraźliwe słowa, nawoływanie do nienawiści);

VII. Inne – zdarzenia, których nie można zaklasyfikować do żadnej z powyższych kategorii.

Pierwszy raport dotyczył roku 2019, w którym zanotowano 72 przypadki naruszeń. Kolejny rok przyniósł 311 przypadków naruszeń prawa do wolności religijnej w Polsce, podanych do wiadomości publicznej za pośrednictwem mediów oraz zgłoszonych do Ośrodka Informacyjno-Konsultacyjnego Laboratorium Wolności Religijnej. Raport za rok 2021 zawiera natomiast 158 przypadków naruszeń. Analizując same liczby, należy stwierdzić, że mamy do czynienia w Polsce z radykalną tendencją wzrostową w obszarze naruszeń wolności religijnej. Ogólna liczba naruszeń dokonanych w roku 2021 zmniejszyła się w porównaniu do roku 2020 (odnotowano wówczas 311 przypadków), znacznie jednak przewyższa ona liczbę aktów motywowanych antyreligijnie z roku 2019 (łącznie 72 przypadki).

Na szczególną uwagę zasługują wydarzenia roku 2020, a więc eskalacja naruszeń w postaci niszczenia miejsc kultu oraz nawoływania do nienawiści względem duchowieństwa katolickiego, dokonane na terenie Polski po wydaniu orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego w sprawie ochrony życia poczętego (tylko w dniach 22–31 października 2020 r. w związku z działaniami Ogólnopolskiego Strajku Kobiet odnotowano 141 ataków skierowanych przeciwko Kościołowi rzymskokatolickiemu). Ponad 86% naruszeń prawa do wolności religii w Polsce w 2021 roku dotykało bezpośrednio wyznawców katolicyzmu (136 przypadków). Zdarzenia zgłoszone na policję lub do prokuratury stanowiły ponad 70% wszystkich ujętych w raporcie przypadków, co oznacza, że w odniesieniu do roku 2020 znacznie wzrósł odsetek przestępstw antyreligijnych zgłaszanych odpowiednim służbom (wzrost o 24,59%).

Skala wzrostu naruszeń pokazuje z jednej strony istotny spadek szacunku dla katolicyzmu w społeczeństwie, z drugiej zaś nieskuteczność norm prawnych w zakresie prewencji. Należy jednak zwrócić uwagę na wzrost świadomości osób wierzących oraz wspólnot religijnych odnośnie do przysługujących im praw oraz form ochrony, na co wskazuje zwiększająca się zgłaszalność potencjalnych naruszeń.