Maryjna pobożność w czasach Ojców Kościoła

W jaki sposób wzywano pomocy Maryi nie wiadomo. Być może tak, jak o tym świadczy fragment modlitwy, pochodzącej być może z trzeciego wieku. Odmawiano ją, jak się niektórzy domyślają, w czasie prześladowań za czasów cesarza Decjusza, w połowie trzeciego wieku. Papirus z jej tekstem odkryto w Egipcie, więc prawdopodobnie tam była popularna. Tekst tej modlitwy jest taki: „Pod Twoje miłosierdzie uciekamy się Bogarodzico. Naszych próśb nie pomijaj w potrzebie, ale od niebezpieczeństwa wybaw nas jedyna święta. Ty błogosławiona”[14].  Każdy słyszący te słowa z łatwością rozpozna w nich tekst bardzo znanej modlitwy „Pod Twoja obronę”. Wyraża ona ufność w opiekę Maryi, Matki Bożej. Użyty tytuł „Theotokos” (Bogarodzico) dowodzi powszechnej wiary chrześcijan trzeciego wieku w Boże Macierzyństwo Maryi. 

Inną znaną modlitwą Maryjną z czasów starożytnych jest popularny w Kościele Wschodnim Akatyst, czyli „hymn śpiewany na stojąco”, bo tyle znaczy to słowo. Tak wprawdzie nazywano każdy hymn czy też pień pochwalną ku czci Chrystusa, Matki Najświętszej albo świętych, jednak znany jest przede wszystkim ten „ku czci Bogarodzicy” i z nim ta nazwa jest kojarzona. Hymn nie ma innego tytułu. Opiewa on w bardzo podniosłych słowach tajemnicę Wcielenia i wyraża ufność w niebieskie orędownictwo Matki Bożej. W obecnej formie został zredagowany na początku szóstego wieku, w środowisku bizantyńskim, być może syryjskim. Jest wyrazem pobożności Maryjnej tamtego środowiska. Składa się z 24 zwrotek zaczynających się od kolejnych liter alfabetu greckiego. Dzieli się na dwie części: pierwsza opowiada o latach dziecięcych Chrystusa, a druga jest medytacją nad tajemnicą Wcielenia. Całość opowiada o Maryi: jej świętym i nieskazitelnym życiu, dziewiczym poczęciu Słowa, Boskim macierzyństwie. Rozpoczyna się od sceny Zwiastowania, potem jest Nawiedzenie, Narodzenie, pokłon Mędrców, ucieczka do Egiptu.

Akatyst  był i jest wykonywany przez kapłana i lud. Śpiewają na przemian, wplatając w to inne modlitwy recytowane i powtarzając refren: „Witaj Oblubienico Dziewico” lub „Ciesz się Oblubienico Dziewico”. Jest to zatem na wskroś modlitwa Maryjna. Wykonywana jest przede wszystkim w noc poprzedzającą V niedziele Wielkiego Postu, czyli w uroczystość Zwiastowania według tradycji wschodniej.

Za wspomnianymi modlitwami stoi wcześniejsza tradycja układania tekstów modlitewnych i medytacyjnych opiewających Maryję. Możemy się jej domyślać zapoznając się choćby z twórczością Efrema Syryjczyka. Urodzony na początku czwartego wieku działał w środowisku syryjskim. Był tylko diakonem, więc nie głosił kazań ani katechez, ale jako poeta komponował wierze i poematy. Być może, jak to podkreśla historyk Sozomen, Efrem zauważył, że ludzie jego środowiska, Syryjczycy, chętnie śpiewają pieśni i recytują poezję. Chciał zatem by w ten sposób głosić prawdy wiary i poznawać Dobrą Nowinę. Pisał zatem utwory poetyckie, w których własnymi słowami opowiadał sceny z Ewangelii, albo różne historie związane z postaciami biblijnymi. Wiele z nich zostało poświęcone właśnie Maryi. Są to hymny i pieśni, czasem znacznej długości, które przeznaczone były do wykonywania przez chór: jeden albo na przemian przez dwa. W ten sposób stawały się utworami teatralnymi. Jako przykład można podać Pieśń o Maryi i Mędrcach, która to pieśń jest rozmową Maryi z Mędrcami, poprzedzona stosownym wprowadzeniem. Można ją potraktować jako utwór teatralny, albo jako modlitwę medytacyjną. Inne pieśni są przeznaczone dla jednego wykonawcy, co jeszcze bardziej nadaje im charakter modlitewny.

Przykład Efrema nie jest odosobniony. Właśnie w czwartym wielu poetyckich utworów, zwłaszcza hymnów i pieśni o Matce Bożej pojawiło się więcej. Często były one częścią większych utworów, np. wierszowanych ewangelii. Utwory takie pisali np. poeci: Juwenkus, Seduliusz, a w późniejszym okresie Wenancjusz Fortunat – autor m.in. znanego i popularnego hymnu Ave maris stella. Najsłynniejszym wśród tych autorów był Roman Pieśniarz, którego utwory są znane głównie w Kościele Wschodnim. W poetyckich utworach tych autorów pojawiają się nie tylko biblijne określenia i obrazy odnoszące się do Maryi. Autorzy hymnów i pieśni opiewali ją i sytuacje z nią związane swoimi słowami, które często nabierały teologicznego znaczenia, stając się słowami modlitwy. Maryja w ten sposób zyskiwała nowe przymioty, a prawdy Maryjne nowy sposób ich wyrażania.