Powstanie Biblia po karaimsku

Karaimi to jedna z czterech oficjalnie uznanych w Polsce mniejszości etnicznych. Język karaimski należy do grupy języków turkijskich (obok m.in. języka tureckiego, uzbeckiego czy kazachskiego). To jednak język stopniowo zanikający - posługuje się nim na świecie nie więcej niż 100 osób.

Religia Karaimów - karaimizm - wywodzi się z judaizmu. Bardzo ważnym elementem tej religii jest studiowanie Biblii hebrajskiej. "Tak się jednak dzieje, że dziś Karaimi nie dysponują pełnym wydaniem tej księgi w swym języku" - mówi w rozmowie z PAP lingwista dr Michał N,meth z Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Badacz chce to zmienić. Pracuje nad opracowaniem pierwszego w historii wydania całej Biblii hebrajskiej (tzw. Tanachu) w przekładzie na język karaimski. I to we wszystkich trzech dialektach karaimskich, spośród których już tylko jeden jest dziś używany. Będzie to miało wymiar nie tylko dla społeczności Karaimów. Przede wszystkim będzie to praca ważna dla językoznawców: pokaże, jak zmieniał się na przestrzeni wieków język karaimski - na przykładzie zupełnie nieznanych wcześniej źródeł pisanych.

Dr N,meth przez wiele poprzednich lat - w ramach grantu NCN - prowadził wspólnie dr Anną Sulimowicz i Mariolą Abkowicz szeroko zakrojone badania archiwalne. Odwiedzał prywatne księgozbiory rodzin karaimskich. Dzięki temu skatalogował łącznie 400 rękopisów karaimskich z różnych okresów.

"Wiele osób, u których znaleźliśmy rękopisy, nawet nie wiedziało, jakie skarby ukryte są na ich półkach" - opowiada rozmówca PAP. I dodaje: "Kultura karaimska zanika. Podobnie jest z umiejętnością posługiwania się językiem karaimskim i czytania tekstów karaimskich". Dlatego badacze śpieszą się, by ją opisać.

Dodatkowym problemem jest to, że do początku XX wieku Karaimi zapisywali język karaimski pismem hebrajskim. "Chociaż sam język zachował wiele archaicznych cech i Karaimi dziś są w stanie z łatwością zrozumieć nawet teksty z XVIII wieku, to jednak w XX wieku wśród Karaimów niemal z generacji na generację zanikła umiejętność czytania po hebrajsku. Karaimi zaczęli bowiem zapisywać swój język w alfabecie łacińskim i cyrylicy" - tłumaczy laureat grantu Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych (European Research Council - ERC). Choć więc członkowie tej grupy etnicznej nadal rozumieli język karaimski, to już nie mogli odczytać tekstów zapisanych nieznanym im pismem.

Tymczasem większość tekstów znalezionych przez zespół dr. N,metha to właśnie dokumenty zapisane w alfabecie hebrajskim. "Kiedy mówiliśmy komuś, że u niego na półce stoi najstarszy przekład Tory na język zachodniokaraimski - tekst z początku XVIII wieku - spotykaliśmy się z ogromnym zdziwieniem" - wspomina dr N,meth.

Studiowanie Biblii hebrajskiej jest podstawą religii karaimskiej. Tekstów biblijnych odnaleziono wiele, ale zwykle były tylko fragmenty Tanachu - żaden rękopis nie zawiera całego tekstu Biblii hebrajskiej. Dlatego dr N,meth zdecydował, że warto z tych fragmentów rozsianych po Polsce, Litwie czy Rosji stworzyć pełną edycję Biblii karaimskiej napisanej w języku zrozumiałym dla dzisiejszych Karaimów litewsko-polskich. Dostał na to grant z (ERC), chociaż było ryzyko, że nie znajdzie wszystkich elementów tej układanki.

Już teraz okazało się jednak, że warto było podjąć ryzyko. Choć projekt formalnie zacząć się ma w przyszłym roku, naukowiec zebrał już wszystkie brakujące fragmenty. W ten sposób powstanie Biblia Karaimska. I to w trzech wersjach dialektycznych: krymskim, łucko-halickim, a także trockim. Aby współcześni Karaimi byli w stanie przeczytać cały Tanach, odnalezione fragmenty zapisane będą w alfabecie łacińskim.

Naukowiec podkreśla jednak, że język przekładów Biblii nie będzie uwspółcześniany. "Odnalezione przez nas fragmenty Biblii pisane są wprawdzie językiem archaicznym, ale Karaim, gdy weźmie te teksty do ręki, nie będzie miał większych problemów z ich zrozumieniem. Co najwyżej zwróci uwagę, że teraz się tak już nie mówi" - zwraca uwagę naukowiec.

Lingwista wyjaśnia, że język karaimski przez stulecia był używany na terenach odciętych od reszty języków turkijskich. Rozwijał się więc w odosobnieniu. A dzięki temu po pierwsze zachował pewne archaiczne cechy, a po drugie pojawiały się w nim cechy osobliwe, niespotykane w innych językach turkijskich.

Dr Michał N,meth chce, by z jego pracy z zakresu językoznawstwa historycznego i historyczno-porównawczego skorzystało jak najwięcej naukowców. Dlatego oprócz wydania krytycznego karaimskiej Biblii przygotuje nowoczesną bazę danych. Karaimskie rękopisy biblijne z przeróżnych okresów będzie można przeszukiwać i porównywać online. Naukowiec chciałby, żeby kod źródłowy tej bazy danych stał się w przyszłości standardem w dokumentacji dowolnego języka.