Prorok i inni

'Kazanie Skargi' - obraz Jana Matejki z roku 1864.
Ojciec polskich biblistów
W Warszawie głosił kazania autor słynnego przekładu Pisma Świętego na język polski ks. Jakub Wujek (1541–1597). Od miejsca urodzenia (Wągrowiec koło Poznania) nazywano go też Wągrovitiusem. Przed wstąpieniem do jezuitów był sekretarzem prymasa Jakuba Uchańskiego. Później był między innymi rektorem jezuickiego kolegium w Wilnie. Przekładał na język polski literaturę duchową, w tym popularne do dziś dzieło Tomasza à Kempis, znane pod tytułem: „O naśladowaniu Chrystusa”.

Jednak bez wątpienia jego największym dziełem był przekład Pisma Świętego na język polski z Wulgaty, czyli przypisywanego św. Hieronimowi przekładu łacińskiego, zatwierdzonego przez Sobór Trydencki. Dzieło Wujka było tak znakomite, że przez kolejne 367 lat, czyli aż do wydania tak zwanej Biblii Tysiąclecia, było podstawowym polskim przekładem Pisma Świętego. Jego styl – dziś rażący nieco archaizmem – opisywany jest przez specjalistów jako prosty, ale dostojny. Szczególną zaletą tego przekładu było i to, że zawierał on także przypisy i odesłania do tekstu pierwotnego.

Grafoman czy geniusz?
Twórczość ks. Józefa Baki (1707–1780) uchodziła niegdyś za… grafomanię? Nie, gorzej – za absolutne dno polskiej poezji. Dziś ten XVIII-wieczny jezuita nie jest już oceniany tak jednoznacznie. Coraz częściej można usłyszeć opinie, że niektóre jego utwory (a pisał po polsku i po łacinie) to perełki literackiego baroku. Fragmenty jego wierszy wplecione były na przykład w przedstawienie „Wielkiego teatru świata” Pedra Calderona de la Barca w zakopiańskim Teatrze im. Stanisława Ignacego Witkiewicza. Związek ks. Baki z Warszawą był nader luźny. Jest on kojarzony raczej z Wilnem, gdzie był profesorem tamtejszej Akademii. W 1780 roku, po kasacie zakonu, wyjechał do Warszawy i tam też wkrótce zmarł.

Gość od elementarza
Dla ks. Grzegorza Piramowicza (1735–1801) Warszawa była polem intensywnej działalności w słynnej Komisji Edukacji Naukowej oraz Towarzystwie do Ksiąg Elementarnych. Był autorem „Nauki obyczajowej dla ludu”, która stanowiła część wydanego w 1785 roku „Elementarza dla szkół parafialnych narodowych”. Jezuita pedagog był gościem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego podczas obiadów czwartkowych. W okresie Sejmu Czteroletniego był związany z przywódcami stronnictwa patriotycznego. Zasłynął jako autor programów i podręczników szkolnych, między innymi „Powinności nauczyciela”. Był także poetą oraz wykładowcą filozofii i teologii moralnej.

Teatr i ubodzy
Ks. Franciszek Bohomolec (1720–1784) to jeszcze jeden reprezentant jezuitów w elicie kulturalnej XVIII-wiecznej Polski. Prowadził teatr szkolny w Collegium Nobilium. Związany był także z teatrem dworskim. Był twórcą nowoczesnej komedii i reformatorem teatru, zgodnie z tendencjami oświeceniowymi. Kierował Drukarnią Narodową. Był też redaktorem wielu pism, wydawcą i literatem, autorem „Rozmowy o języku polskim” – rozprawy poświęconej czystości języka polskiego. Ks. Bohomolec pozostawił po sobie 3 tysiące złotych oszczędności. Oddał je w testamencie do dyspozycji władz miejskich Warszawy dla „ratowania nieszczęśliwych ludzi czy to ze stanu szlacheckiego, czy kupieckiego, czy rzemieślniczego lub jakiego innego, bądź przez ogień, bądź przez inny przypadek lub nieszczęście prawdziwie podupadłych i wspomożenia potrzebujących”. Fundacja ta istniała aż do wybuchu pierwszej wojny światowej.