Praojce czerpali siłę

Kres istnieniu monastyru położyli Legioniści z I Brygady, którzy latem 1915 r. wkroczyli do Leśnej. Wówczas to kapelan legionowy ks. Henryk Ciepichał restytuował Kościół rzymskokatolicki. Opisy tego wydarzenia dali oficerowie Legionów, znani późniejsi pisarze Andrzej Strug i Władysław Orkan.

Po odzyskaniu niepodległości do sanktuarium powrócili paulini. W 1927 r. po przebudowie i remoncie zabudowań powrócił do niego z Siedlec wywieziony obraz Matki Bożej Leśniańskiej. W okresie wojny i okupacji Leśna Podlaska była jednym z żywotniejszych ośrodków konspiracyjnych polskiego podziemia, a także tajnego nauczania. Uczestniczył w nim także klasztor Paulinów, w którym działało podziemne studium filozoficzne. Wspierał on także w różny sposób żołnierzy AK i BCh. Udzielał im pomocy duchowej i materialnej. Częstym nocnym gościem w sanktuarium był oddział mjr. „Zenona” Stefana Wyrzykowskiego. Bywał w nim także komendant główny BCh płk Franciszek Kamiński, który przeprowadzał w klasztorze konspiracyjne zebrania.

Pomimo iż w okresie okupacji pielgrzymki do sanktuarium były zakazane, ludzie potajemnie brali w nich udział. W 1942 r. policja niemiecka otworzyła ogień do ludzi gromadzących się pod kościołem. Dwie osoby zostały zabite, a kilka rannych.

Po II wojnie światowej leśniańscy paulini wspierali też działające na Podlasiu antykomunistyczne podziemie. Często w ich refektarzu gościli członkowie zbrojnych oddziałów.

W latach pięćdziesiątych kult słynącego łaskami wizerunku Matki Bożej rozwijał się w Leśnej coraz bardziej. Podkreśleniem tego była jego koronacja koronami papieskimi w sierpniu 1963 r., dokonana przez kard. Stefana Wyszyńskiego. W roku 1984 sanktuarium leśniańskie z okazji 300-lecia znalezienia cudownego obrazu podniesione zostało przez Stolicę Apostolską do rangi Bazyliki Mniejszej. Akt ten został poprzedzony trzyletnimi przygotowaniami duchowymi, które objęły całą diecezję.

Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, gdy przeorem klasztoru w Leśnej był o. Eustachy Rakoczy, patriotyczna rola leśniańskiego sanktuarium została jeszcze bardziej uwypuklona. Stała się ona prawdziwym domem kombatantów.

Antoni Mak (2001)