Cyryl a śmierć Hypatii
Hypatia obraz Charlesa Williama Mitchella z 1885 roku

Najważniejszym źródłem wiedzy o tym, co się stało i jaką rolę w tamtym tragicznym wydarzeniu odegrał Cyryl, jest relacja jedynego współczesnego autora, Sokratesa Scholastyka. Historyk ten żył w Konstantynopolu. Chapman zwrócił uwagę, że Sokrates, który najprawdopodobniej był członkiem Kościoła nowacjańskiego w stolicy Bizancjum, mógł być krytycznie nastawiony do biskupa Aleksandrii, za dążenia Cyryla do usunięcia Nowacjan z Aleksandrii, gdyż zaraz na początku sprawowania swej posługi biskupiej, zniszczył ich kościoły[1][14]. W opinii prof. Dzielskiej, Sokrates w swojej relacji kierował się bezstronnością i obiektywizmem[15].

Księga Suda, leksykon bizantyjski z X w., cytuje dzieło Żywot Izydora filozofa, którego autorem jest neoplatończyk Damaskios (462-544) z Aten. Filozof następująco opisał przyczyny i okoliczności śmierci Hypatii:
„

...Cyryl, powodowany zazdrością, spowodował że, pocięto ją (ceadem ei protinus machinatus est), i to /w sposób/ najbardziej ze wszystkich zbrodniczy[16].
”

Jan z Nikiu (VII w.) w dziele Kronika świata opowiedział się po stronie Cyryla, uważając, że aleksandryjska filozof zajmowała się astrologią i magią:
„

Kobieta filozof, poganka imieniem Hypatia, cały czas poświęcała się magii, astrolabiom i instrumentom muzycznym, swymi satanicznymi sztuczkami zwiodła wielu ludzi. Gubernator miasta świadczył jej niezwykłe honory, gdyż go zaczarowała. W wyniku tego przestał chodzić do kościoła, jak miał w zwyczaju[17].
”

Oskarżenie o magię wysuwał także sam Cyryl Aleksandryjski[18].

Zainteresowanie osobą Hypatii przeżyło renesans w okresie oświecenia, kiedy irlandzki filozof i wolnomyśliciel z nurtu racjonalistycznego, John Toland (1670-1762) w swym traktacie Hypatia zinterpretował jej śmierć w duchu antykatolickim[19]. Podchwycił to Wolter.

Historycy dzisiaj są podzieleni co do interpretacji relacji Sokratesa. Według jednych, Cyryl ponosi odpowiedzialność za tę tragedię, według innych, nie miał z nią bezpośredniego związku.

W pierwszej grupie są polscy historycy, jak M. Dzielska czy T. Zieliński - składają oni odpowiedzialność za śmierć Hypatii na Cyryla. Jak twierdzi Maria Dzielska, trudno jest udowodnić bezpośrednie wydanie rozkazu nakazującego zamordować Hypatię w określonym miejscu czy w określony sposób przez biskupa Cyryla, ale jednoznacznie ponosi on moralną odpowiedzialność za to morderstwo, ponieważ na kazaniach występował przeciw aleksandryjskiej matematyczce, oskarżając ją o uprawianie magii[18]. Jednak przyczyny religijno-polityczne były tylko jednym z powodów ataku Cyryla na Hypatię. Cyryl zazdrościł aleksandryjskiej matematyczce popularności wśród mieszkańców Aleksandrii. Zdaniem Marii Dzielskiej, żywił do niej głęboką, patologiczną nienawiść:
„

...zarzuty stawiane Cyrylowi dotyczą ponadto głębszego aspektu sprawy niż tylko udziału w zewnętrznych manifestacjach wrogości i kłamstwa. Dotykają sfery jego psychologii i moralności. Cyryl uczynił coś, co można by określić naruszeniem zasad chrześcijańskiego porządku moralnego, któremu miał służyć. Stało się tak dlatego, że nie umiał pogodzić się z przegraną. Chciał być liderem społeczności aleksandryjskiej, a tymczasem to miejsce w kręgach elity zajmowała Hypatia... Pobudzało to jego ambicje, prowadziło do frustracji i patologicznej zawiści. Cyryl stawał się niebezpieczny. Aż trzy źródła mówią nam o zawiści Cyryla jako przyczynie śmierci Hypatii. Chodzi tutaj o Sokratesa, Hezychiusza i Damascjusza. Najcięższe, bezpośrednie, imienne oskarżenia o kierowanie się prymitywną, mroczną zawiścią wobec Hypatii spadają na Cyryla ze strony Damascjusza...[20].
”

M. Dzielska stwierdziła, że zwykle wyważony w swoich ocenach Sokrates był pełen oburzenia na Cyryla[7]. Tadeusz Zieliński ze śmiercią Hypatii wiąże udział mnichów nitryjskich, których nazywa "czarną gwardią" takich biskupów jak Teofil czy Cyryl[21]. Śledztwo w sprawie śmierci aleksandryjskiej matematyczki oparło się nawet o dwór cesarski, jednak dzięki potędze i wpływom Cyryla nikogo nie ukarano[22][23].

Niektórzy historycy oraz teologowie (i patrolodzy) Kościoła katolickiego mają inne zdanie o roli Cyryla w publicznym mordzie Hypatii. J.Daniélou i I. Marrou przedstawiają zabójstwo Hypatii jako samosąd tłumu, będący przejawem bezprawia[24]. B. Altaner i A. Stuiber uważają (1978 r.), że nie można biskupa Aleksandrii fałszywie obarczać winą za śmierć Hypatii[25]. Autorzy tomu pierwszego dzieła pt. Świat Bizancjum, pod redakcją C. Morrisson (2004 r.), będący badaczami francuskiego CNRS, Sorbony i Uniwersytetu we Fryburgu i in., stwierdzają, że za mord dokonany na Hypatii winić należy zaostrzanie się religijnych namiętności w społeczeństwie Aleksandrii, którym sprzyjała nietolerancyjna postawa Cyryla. Podobnie działo się w Konstantynopolu i innych ośrodkach Bizancjum:
„

Świadczą o tym wydarzenia w Aleksandrii, którym sprzyjała nietolerancyjna postawa patriarchy Cyryla (412-444): była to masakra chrześcijan zgromadzonych przed jednym z kościołów spalonych przez Żydów, a następnie zabójstwo filozofki Hypatii przez fanatycznych chrześcijan (415), którzy ukamienowali ją i spalili jej zwłoki po ich uprzednim poćwiartowaniu (Sokrates, Hist. eccl. VII,15). Akty przemocy powtarzają się także w innych miastach, a zwłaszcza w Konstantynopolu, gdyż kontrowersje natury doktrynalnej i kościelnej wywołują namiętności, jakie nawet dziś trudno sobie wyobrazić. Nie są one jedynie przejawem konfliktów frakcji, gry interesów czy rywalizacji osób albo miast (jak w przypadku rywalizacji szkół antiocheńskiej i aleksandryjskiej)[3].
”

O niepokojach religijnych na terenie Egiptu i Aleksandrii wspomina również praca zbiorowa Religie starożytne Bliskiego Wschodu pod red. Krzysztofa Pilarczyka:
„

Wielokrotnie w pierwszych wiekach naszej ery miało miejsce prześladowanie egipskich chrześcijan; po zwycięstwie chrześcijaństwa nastąpiło nie mniej zajadłe prześladowanie "pogan". Spalenie Biblioteki Aleksandryjskiej, zburzenie Serapeum i zamordowanie Hypatii, to kolejne odsłony tego dramatu. Świątynie dawnych bóstw były zamieniane na kościoły[26].