Zatwierdzony przez papieża Franciszka Dokument Końcowy XVI Zwyczajnego Zgromadzenia Synodu Biskupów o synodalności przynosi szereg propozycji reform, które – jeśli zostaną wprowadzone w życie – mogą w dużej mierze zmienić oblicze Kościoła katolickiego, w tym panujące w nim relacje między duchownymi i świeckimi. Wymagać to jednak będzie nie tylko wskazanych w dokumencie zmian strukturalnych, ale przede wszystkim zmiany mentalności samych ochrzczonych.
Jak mówi relator generalny zakończonego zgromadzenia kard. Jean-Claude Hollerich, „Duch Święty potrzebuje czasu, żeby nawrócić nasze serca (…) bo stawiamy opór”. Ale z czasem katolicy „zobaczą Kościół, w którym się liczą, w którym są ważni, w którym ich talenty, ich dary, ich doświadczenie życiowe są ważne, ponieważ należą do ludu ochrzczonych”, którzy „we chrzcie i bierzmowaniu otrzymali misję” do wypełnienia „razem jako Kościół”.
Jak podkreśla Dokument Końcowy, „sercem” całego procesu synodalnego z lat 2021-2024 było wezwanie do odnowy Kościoła (3). Synod realizuje nauczanie Soboru Watykańskiego II o Kościele jako misterium i ludzie Bożym, przez co jest kolejnym aktem recepcji tego soboru (5).
Dokument Końcowy zauważa, że wśród pierwszych owoców synodu jest wzrost zainteresowania na poziomie lokalnych wspólnot metodą konwersacji w Duchu Świętym, wspólnotowym rozeznawaniem, dzieleniem się swymi darami, wynikającymi z własnego powołania i współodpowiedzialnością za misję Kościoła (7)
Kolejnym owocem było powołanie po pierwszej sesji synodu w 2023 roku dziesięciu grup studyjnych, które do 2025 roku mają przedstawić wyniki swych prac na takie tematy, jak: relacje między wschodnimi Kościołami katolickimi i Kościołem łacińskim; słuchanie wołania ubogich; misja w świecie cyfrowym; rewizja podstawowych zasad formacji kapłańskiej w perspektywie synodalnej i misyjnej; niektóre kwestie teologiczne i kanoniczne dotyczące posług w Kościele; rewizja w perspektywie synodalnej i misyjnej dokumentów, które regulują relacje między biskupami, osobami konsekrowanymi, zrzeszeniami kościelnymi; niektóre aspekty postaci i posługi biskupa (szczególnie: kryteria wyboru kandydatów do biskupstwa, funkcja sądownicza biskupa, natura i przebieg wizyt ad limina Apostolorum) w perspektywie synodalnej i misyjnej; rola przedstawicieli papieskich w perspektywie synodalnej i misyjnej; kryteria teologiczne i metodologia synodalna we wspólnym rozeznawaniu kontrowersyjnych problemów doktrynalnych, duszpasterskich i etycznych; recepcja owoców drogi ekumenicznej w ludzie Bożym. Grupy te wspomaga Komisja Kanoniczna, powołana w porozumieniu z Dykasterią ds. Tekstów Prawnych, zaś nad synodalną metodą ich prac czuwa Sekretariat Generalny Synodu Biskupów.
Z kolei Sympozjum Konferencji Biskupich Afryki i Madagaskaru powierzono rozeznanie kwestii duszpasterskiego towarzyszenia osobom, żyjącym w małżeństwach poligamicznych (8).
Sugestia pod adresem konferencji biskupich i synodów katolickich Kościołów wschodnich sui iuris [rządzących się własnym prawem – KAI], by wyznaczyły osoby (i przeznaczyły na to środki), które pilotowałyby wprowadzanie w życie Kościołów lokalnych synodalnej metodologii konsultacji i rozeznawania. Chodzi o wprowadzenie konkretnych sposobów, jak również ścieżek formacyjnych prowadzących do widocznego nawrócenia synodalnego w parafiach, instytutach życia konsekrowanego i stowarzyszeniach życia apostolskiego, zrzeszeniach wiernych, diecezjach, konferencjach biskupich itd. (9).
Ze szczególną uwagą i wrażliwością należy wsłuchiwać się w głosy ofiar i osób, które przeżyły wykorzystanie seksualne, duchowe, ekonomiczne, instytucjonalne, związane z władzą i sumieniem, których dopuszczają się duchowni lub osoby zajmujące stanowiska kościelne. „Kościół musi rozpoznać własne uchybienia, pokornie prosić o przebaczenie, otoczyć opieką ofiary, zapewnić narzędzia prewencyjne i dążyć do odbudowania wzajemnego zaufania w Panu” (55).
Pełne wdrożenie wszystkich możliwości przewidzianych już w obowiązującym prawie w odniesieniu do roli kobiet w Kościele, zwłaszcza tam, gdzie pozostają one niezrealizowane. „Nie ma żadnych powodów, dla których kobiety nie mogą pełnić roli przywódczej w Kościele: nie można powstrzymać tego, co pochodzi od Ducha Świętego. Otwarta pozostaje także kwestia dostępu kobiet do posługi diakonatu. Musimy kontynuować rozeznanie w tej kwestii”. W kaznodziejstwie, nauczaniu, katechezie i w oficjalnych dokumentach Kościoła należy poświęcać więcej miejsca wkładowi świętych kobiet, teolożek i mistyczek. Fragmenty Pisma Świętego mówiące o pierwszoplanowej roli kobiet w historii zbawienia powinny znaleźć odpowiednie miejsce w lekcjonarzach liturgicznych (60).
Branie w Kościele pod uwagę głosu dzieci, młodzieży, osób z niepełnosprawnością. Zapewnienie ludziom młodym towarzyszenia w celu rozeznania życiowego powołania. Utworzenie Kościelnego Obserwatorium Niepełnosprawności, które wspierałoby udział takich osób w życiu Kościoła (61-63).
Tworzenie sieci małżeństw sakramentalnych, aby były nie odbiorcami, ale aktywnymi podmiotami duszpasterstwa rodzin (64).
Wprowadzanie w Kościele większej liczby posług świeckich (ministeri laicali), które nie wymagają sakramentu święceń, nie tylko w dziedzinie liturgii. „Mogą być ustanowione lub nie. Należy również zastanowić się nad tym, jak powierzyć posługi świeckim w czasach, gdy ludzie z coraz większą łatwością przemieszczają się z miejsca na miejsce, określając czas i zakres ich wykonywania”. Jednocześnie Dokument Końcowy przypomina, że to do właściwej władzy kościelnej należy rozeznawanie, który charyzmat ludzi świeckich powinien przybrać formę posługi kościelnej, w odpowiedzi na prawdziwą potrzebę duszpasterską danej wspólnoty (66).
Stworzenie form instytucjonalnych dialogu pomiędzy biskupami i teologami. „Zgromadzenie zaprasza instytucje teologiczne do kontynuowania badań mających na celu wyjaśnienie i pogłębienie znaczenia synodalności i towarzyszenia formacji w Kościołach lokalnych” (67).
„Zgromadzenie Synodalne pragnie, aby lud Boży miał większy wpływ na wybór biskupów” (70).
Biskup powinien być święcony w diecezji, dla której został przeznaczony, a nie w diecezji pochodzenia, zaś głównych konsekratorów należy wybrać spośród biskupów danej prowincji kościelnej, wśród których powinien znaleźć się jej metropolita (70).
Biskup powinien, zwłaszcza podczas wizyt duszpasterskich, spędzać czas z wiernymi. „Pomoże to doświadczyć Kościoła jako rodziny Bożej” (70).
Kontynuowanie refleksji na temat konstytutywnej relacji biskupa z Kościołem lokalnym, która „nie wydaje się dziś wystarczająco jasna w przypadku biskupów tytularnych, na przykład przedstawicieli papieskich” i osób pracujących w Kurii Rzymskiej (70).
Zapewnienie biskupom stałej formacji, również na szczeblu lokalnym. Doprecyzowanie roli biskupów pomocniczych i poszerzenia zakresu zadań, jakie biskup diecezjalny może delegować. Korzystanie z doświadczenia biskupów emerytów (71)
Zapewnienie prezbiterom towarzyszenia i wsparcia, zwłaszcza na pierwszych etapach posługi oraz w chwilach choroby i słabości (72).
Zachęta do święcenia większej liczby diakonów stałych (73).
Odkrycie na nowo współodpowiedzialności biskupów, kapłanów i diakonów w sprawowaniu posługi, która wymaga także współpracy z innymi członkami ludu Bożego. „Bardziej wyraźny podział zadań i odpowiedzialności, odważniejsze rozeznanie tego, co konkretnie należy do posługi wynikającej ze święceń oraz co można i należy delegować innym, będzie sprzyjać jej sprawowaniu w sposób zdrowszy duchowo i bardziej dynamiczny duszpastersko” (74).
Konferencje biskupie winny określić „warunki osobiste”, jakie muszą spełnić kandydaci do posług ustanowionych w Kościele łacińskim dla świeckich: lektora, akolity, katechety (75).
Obok ustanowionych posług, kompetentna władza kościelna może powierzać świeckim posługi „nieustanowione rytualnie”, takie jak np. koordynowanie małej wspólnoty kościelnej, prowadzenie modlitwy wspólnoty, organizowanie akcje charytatywne itp., w zależności od specyfiki wspólnoty lokalnej. Choć nie istnieje odpowiedni rytuał, to należy podać wspólnocie do wiadomości publicznej powierzenie tego mandatu, aby ułatwić jego faktyczne uznanie (76).
Ocenienie, w oparciu o potrzeby lokalne, rozszerzenia możliwości sprawowania przez świeckich posług nadzwyczajnych, takich jak: nadzwyczajny szafarz Komunii, przewodniczenie niedzielnym celebracjom bez udziału prezbitera, udzielanie niektórych sakramentaliów, nadzwyczajny szafarz chrztu, asystowanie przy ślubach (76).
„Szersze uczestnictwo świeckich mężczyzn i kobiet w procesach kościelnego rozeznawania i we wszystkich fazach procesów decyzyjnych (wypracowywanie i podejmowanie decyzji)” (77a).
„Szerszy dostęp świeckich mężczyzn i kobiet do odpowiedzialnych stanowisk w diecezjach i instytucjach kościelnych, w tym w seminariach, instytutach i wydziałach teologicznych, zgodnie z obowiązującymi przepisami” (77b).
„Większe uznanie i bardziej zdecydowane wsparcie życia i charyzmatów osób konsekrowanych oraz ich wykorzystanie na odpowiedzialnych stanowiskach kościelnych” (77c).
„Wzrost liczby wykwalifikowanych mężczyzn i kobiet świeckich, którzy pełnią funkcję sędziego w procesach kanonicznych” (77d).
„Rzeczywiste uznanie godności i poszanowanie praw pracowników Kościoła i jego instytucji” (77e).
Kontynuowanie rozeznania w kwestii ustanowienia nowej „posługi słuchania i towarzyszenia” (78).
Wszyscy ochrzczeni, a szczególnie ci, którzy pełnią odpowiedzialne stanowiska lub służą rozeznaniu kościelnemu, potrzebują „odpowiedniego kształcenia, które nie tylko jest techniczne, ale jest w stanie zbadać ich teologiczne, biblijne i duchowe podstawy” (80). Formacja ta powinna być oferowana począwszy od małych wspólnot i parafii (86).
Kościelne „rozeznawanie korzysta ze wszystkich darów mądrości, jakie Pan udziela w Kościele, i jest zakorzenione w sensus fidei [zmyśle wiary – KAI] przekazywanym przez Ducha wszystkim ochrzczonym. W tym duchu musimy na nowo zrozumieć i przeorientować życie misyjnego Kościoła synodalnego” (81)
Wspieranie szerokiego uczestnictwa w procesach rozeznania, ze szczególnym uwzględnieniem zaangażowania tych, którzy znajdują się na marginesie wspólnoty chrześcijańskiej i społeczeństwa” (82). Jak najszerszy udział całego ludu Bożego w procesach decyzyjnych jest najskuteczniejszym sposobem promowania synodalności jako modus vivendi i modus operandi [sposobie życia i działania – KAI] Kościoła (87).
Rezultat procesu konsultacyjnego będący wynikiem prawidłowego rozeznania nie może zostać zignorowany. Jednocześnie w Kościele decyzje nie są nigdy podejmowane „bez władzy pasterskiej, która decyduje na mocy sprawowanego urzędu”. Dlatego „formuła używana w Kodeksie Prawa Kanonicznego, mówiąca o głosie «tylko doradczym» (tantum consultivum), musi zostać przeanalizowana w celu usunięcia ewentualnych niejasności”. Potrzebne jest więc „dokonanie przeglądu przepisów kanonicznych w ujęciu synodalnym”, aby wyjaśnić różnicę między konsultacjami i podejmowaniem decyzji, a także „odpowiedzialność tych, którzy z racji różnych funkcji biorą udział w procesach decyzyjnych” (92).
Kościoły lokalne mają znaleźć odpowiednie sposoby wprowadzenia „konkretnych, krótkoterminowych zmian” we wprowadzeniu w życie procesów decyzyjnych rozumianych w synodalnej kategorii uczestnictwa. Inaczej „wizja Kościoła synodalnego nie będzie wiarygodna, co spowoduje alienację tych członków ludu Bożego, którzy czerpali siłę i nadzieję z drogi synodalnej” (94).
Podejmowane decyzje muszą podlegać sprawozdawczości i ocenie, w duchu przejrzystości inspirowanej kryteriami ewangelicznymi (95). Jest to szczególnie istotne tam, gdzie trzeba odbudować wiarygodność Kościoła (97). Dotyczy jednak nie tylko kwestii wykorzystywania seksualnego i finansów, ale również „stylu życia pasterzy, planów duszpasterskich, metod ewangelizacji” oraz szanowania przez Kościół godności osoby ludzkiej, „na przykład w odniesieniu do warunków pracy w swoich instytucjach” (98).
Sprawozdawczość musi stać się standardową praktyką na wszystkich poziomach życia Kościoła (99). Obowiązkiem Kościołów lokalnych jest „opracowanie skutecznych form i procedur sprawozdawczości i oceny”, dostosowując do środowisk kościelnych dobre praktyki obecne w lokalnym społeczeństwie obywatelskim. Sposób wdrożenia procesów sprawozdawczości i oceny winien być elementem raportu składanego w Stolicy Apostolskiej w ramach wizyt ad limina (101).
Zapewnienie skutecznego funkcjonowania rad gospodarczych (102a).
Zapewnienie skutecznego włączenia ludu Bożego, zwłaszcza jego najbardziej kompetentnych członków, w planowanie duszpasterskie i gospodarcze (102b).
Przygotowanie i publikacja (odpowiednia do lokalnego kontekstu i skutecznie dostępna) rocznego sprawozdania gospodarczego, w miarę możliwości poświadczonego przez audytorów zewnętrznych, co zapewnia przejrzystość zarządzania majątkiem i zasobami finansowymi Kościoła i jego instytucji (102c).
Przygotowanie i publikacja rocznego raportu z przebiegu misji duszpasterskiej, zawierającego również podjęte inicjatywy w zakresie ochrony osób małoletnich i bezbronnych oraz dostępu osób świeckich do stanowisk we władzach i udziału w procesach decyzyjnych, z określeniem proporcji płci (102d).
Stworzenie procedury okresowej oceny pełnienia wszystkich posług i funkcji w Kościele (102e).
Obowiązkowy charakter i działanie nie tylko formalne „organów partycypacyjnych”, takich jak: synod diecezjalny, rada kapłańska, diecezjalna i parafialna rada duszpasterska i gospodarcza (103-104). Należy w nich wprowadzić synodalną metodologię pracy. Gdy członkowie tych gremiów nie są wybierani, winni być wyznaczani na podstawie wyników konsultacji synodalnych. „Członkowie diecezjalnych i parafialnych rad duszpasterskich będą mogli proponować tematy do wprowadzenia do porządku dziennego, podobnie jak członkowie rady kapłańskiej” (105). W skład „organów partycypacyjnych” winny wchodzić osoby zaangażowane w dawanie świadectwa wiary, z nastawieniem apostolskim i misyjnym, a nie tylko osoby zaangażowane w organizację życia i posługę w obrębie wspólnoty. Należy zachęcać do większego zaangażowania kobiet, młodych ludzi i osób żyjących w warunkach ubóstwa lub marginalizacji. W razie lokalnych potrzeb można też włączać przedstawicieli innych Kościołów i religii z danego terenu (106).
Regularne organizowanie zgromadzeń kościelnych na wszystkich poziomach (wspólnot podstawowych, parafii, diecezji), „nie ograniczając konsultacji do Kościoła katolickiego”, ale otwierając się na wkład innych Kościołów i Wspólnot chrześcijańskich oraz biorąc pod uwagę na inne religie w danej okolicy (107).
Synod diecezjalny (i zgromadzenie eparchialne) powinien stać się organem regularnej konsultacji biskupa z powierzoną mu częścią ludu Bożego. Może również „stanowić przestrzeń sprawozdawczości i oceny: biskup przedstawia mu sprawozdanie z działalności duszpasterskiej w różnych dziedzinach, z realizacji planu duszpasterskiego, z przyjmowania procesów synodalnych całego Kościoła, z inicjatyw w zakresie ochrony [małoletnich i bezbronnych], a także z zarządzania finansami i dobrami doczesnymi”. Należy wzmocnić przepisy kanoniczne w tej dziedzinie, aby synody diecezjalne i zgromadzenia eparchialne zbierały się regularnie i niezbyt rzadko (108).
Wspieranie i towarzyszenie tym, którzy są zaangażowani w misję w świecie cyfrowym w Kościołach lokalnych (113).
„Wymiana darów” między Kościołami tradycji łacińskiej i katolickimi Kościołami wschodnimi (120).
„Wymiana darów” i dzielenie się zasobami między Kościołami lokalnymi różnych regionów: zapewnić takie warunki, „aby kapłani, którzy przychodzą na pomoc Kościołom, w których brakuje duchownych, nie byli tylko środkiem zaradczym, ale zasobem dla wzrostu Kościoła, który ich wysyła i który ich przyjmuje”. „Podobnie należy dążyć do tego, aby pomoc ekonomiczna nie przeradzała się w pomoc społeczną, lecz wspierała solidarność ewangeliczną i była zarządzana w sposób przejrzysty i wiarygodny” (121).
Zebranie owoców synodalnej refleksji nad statusem teologicznym i prawnym konferencji biskupich (125a).
Określenie zakresu kompetencji doktrynalnych i dyscyplinarnych konferencji biskupich (125b).
Dokonanie oceny doświadczeń związanych z rzeczywistym funkcjonowaniem konferencji biskupich, relacji między episkopatami i Stolicą Apostolską, w celu określenia jakie konkretnie reformy należy wprowadzić. „Wizyty ad limina Apostolorum mogą stanowić doskonałą okazję do takiej oceny” (125c).
Zadbanie o to, aby wszystkie diecezje były częścią prowincji kościelnej i konferencji biskupiej (125d).
Wyjaśnienie statusu teologicznego i kanonicznego kontynentalnych zgromadzeń kościelnych, takich jakie odbyły się w 2023 roku w ramach procesu synodalnego (126).
W zgromadzeniach kościelnych (regionalnych, narodowych, kontynentalnych) utworzyć przestrzeń dialogu z innymi chrześcijanami, przedstawicielami innych religii, instytucji publicznych, organizacji społeczeństwa obywatelskiego i społeczeństwa jako całości (127).
Synody partykularne (prowincjalne lub plenarne) winny być zwoływane regularnie. Należy zreformować procedurę zatwierdzania ich wyników przez Stolicę Apostolską, „wskazując dokładne terminy lub, w sprawach czysto duszpasterskich lub dyscyplinarnych (nie dotyczących bezpośrednio spraw wiary, moralności czy dyscypliny sakramentalnej), wprowadzając domniemanie prawne równoważne milczącej zgodzie” (129).
Utworzenie Rady Patriarchów, Arcybiskupów Większych i Metropolitów Katolickich Kościołów Wschodnich pod przewodnictwem papieża, jako wyraz synodalności i narzędzie jedności. Włączenie biskupów obrządków wschodnich do konferencji biskupich danego kraju. Zwołanie Specjalnego Zgromadzenia Synodu Biskupów mającego na celu umocnienie i ponowny rozkwit katolickich Kościołów wschodnich (133).
W celu „zbawiennej decentralizacji”, na podstawie studiów teologicznych i kanonicznych określić, które sprawy powinny być zastrzeżone dla papieża, a które można zwrócić biskupom w ich Kościołach lub grupach Kościołów (134).
„Opracowywanie ustawodawstwa kanonicznego przez osoby posiadające zadania i władzę w Kościele powinno mieć styl synodalny i być dojrzałe jako owoc rozeznania kościelnego” (134).
Konsultacje z konferencjami episkopatów i ich odpowiednikami we katolickich Kościołach wschodnich przed opublikowaniem przez dykasterie Kurii Rzymskiej ważnych dokumentów normatywnych (135).
Regularna ocena działalności Kurii Rzymskiej i przedstawicieli papieskich w logice przejrzystości i sprawozdawczości (135).
Zmiana formy, w jakiej są przeprowadzane wizyty ad limina Apostolorum, aby stwarzały „coraz większe możliwości otwartej wymiany i wzajemnego słuchania” (135).
Dalsze podejmowanie refleksji wspólne z innymi chrześcijanami na temat sprawowania posługi jedności przez Biskupa Rzymu na podstawie dokumentu Dykasterii ds. Popierania Jedności Chrześcijan „Biskup Rzymu. Prymat i synodalność w dialogach ekumenicznych i w odpowiedziach na encyklikę «Ut unum sint»” (137).
Ekumeniczne praktykowanie synodalności, w tym konsultacji i rozeznania w kwestiach będących przedmiotem wspólnego i pilnego zainteresowania, takich jak odbycie Synodu ekumenicznego na temat ewangelizacji (138).
Podjęcie w 2025 roku odważnych inicjatyw na rzecz wspólnej daty Wielkanocy dla wszystkich chrześcijan (139).
Rewizja podstawowych zasad formacji kapłańskiej (Ratio Fundamentalis Institutionis Saverdotalis) w duchu synodalnym. Powinna ona wzbudzić w kandydatach pasję do misji ad gentes. Potrzebna jest również „formacja biskupów, aby mogli coraz lepiej podejmować swoją misję łączenia darów Ducha Świętego w jedno i sprawowania w stylu synodalnym władzy, która im została powierzona” (148).
Tego dnia katolik ma natomiast obowiązek uczestnictwa w mszy św. w świątyni lub na cmentarzu.
Zdaniem wiceszefowej MEN zmiany proponowane przez resort mają duże poparcie społeczne.