Na pograniczu Wschodu i Zachodu

Rosyjska napaść na Ukrainę pokazała olbrzymią determinację ukraińskiego społeczeństwa w obronie swego kulturowego i duchowego dziedzictwa - zasadniczo różnego od tego czym jest i co chce narzucić Rosja. Ukraińcy każdego dnia dowodzą na ile ważne są dla nich wartości: wolność i prawo samostanowienia, patriotyzm, godność, prawa człowieka i solidarność - należące do kanonu kultury europejskiej. Istotną rolę w życiu Ukrainy spełniają Kościoły, zarówno prawosławne jak i katolicki, które przedstawiamy w niniejszym opracowaniu.

Wysoka pozycja religii w społeczeństwie

Wysoka pozycja religii na Ukrainie wynika zarówno z przyczyn historycznych jak i współczesnych. To przecież Ruś Kijowska, obejmująca tereny dzisiejszej Ukrainy - była kolebką chrystianizacji Europy wschodniej. Jako datę symboliczną przyjmuje się chrzest księcia Włodzimierza w 988 r. Z Kijowa chrześcijaństwo rozprzestrzeniło na obszarze dzisiejszej Ukrainy, Białorusi i Rosji. W okresie nam bliższym, poczynając od XIX stulecia, Kościół greckokatolicki przyczynił się do powstania ukraińskiej tożsamości narodowej i w dużej mierze dzięki niemu ta tożsamość mogła przetrwać kolejne prześladowania i totalitaryzmy.

Ukraina należy do tych krajów europejskich, w których religia – pomimo dziesięcioleci sowieckiej ateizacji - odgrywa znaczącą rolę. Praktyki religijne - w szczególności na Ukrainie zachodniej – należą do jednych z wyższych w Europie, a Kościoły zajmują ważne miejsce w życiu publicznym. 63 % Ukraińców darzy swój Kościół zaufaniem (prawosławny lub katolicki), a tylko 23 % wyraża nieufność.

Z badań różnych instytucji – rządowych i naukowych – wynika, że 71 proc. z blisko 41 mln mieszkańców Ukrainy uważa się za wierzących, w tym nieco ponad 62 proc. za prawosławnych, należących do dwóch Kościołów. Pozostali są wiernymi Kościoła katolickiego obrządku wschodniego (grekokatolicy 9,8%) i łacińskiego (rzymskokatoliccy 2,2%) oraz Kościołów i wspólnot protestanckich. Są też muzułmanie, Żydzi i buddyści. W sumie zostały zarejestrowane 52 związki wyznaniowe.

Żywe na Ukrainie są kontakty ekumeniczne. Można mówić o rzeczywistej współpracy różnych wyznań w odniesieniu do podstawowych problemów społecznych (ekumenizm praktyczny). Świadczy o tym m. in. działalność Wszechukraińskiej Rady Kościołów i Organizacji Religijnych, skupiającej zwierzchników 16 największych wspólnot wyznaniowych: prawosławnych, katolickich obu obrządków, protestanckich i oraz żydów i muzułmanów.

Ruś Kijowska (Ukraina) kolebką chrześcijaństwa w Europie wschodniej

Ukraina jest krajem związanym z tradycją chrześcijaństwa wschodniego, aczkolwiek o silnych wpływach katolicyzmu. Jej tereny przez dużą część historii pełniły rolę pomostu miedzy światem bizantyjskim a myślą i religią Zachodu.

Chrztem Rusi nazywa się wielką masową uroczystość udzielenia sakramentu chrztu mieszkańcom Kijowa i okolic w wodach Dniepru w 988 r. z inicjatywy księcia Włodzimierza Wielkiego. Mieli dokonać tego misjonarze greccy i bułgarscy. Jako datę wydarzenia przyjęto dzień 27 lipca 988 r. która jest uroczyście świętowana na Ukrainie, Białorusi i w Rosji. Niewykluczone jednak, że „kijowska kąpiel chrzestna” odbyła się rok później, a latem 988 r. ochrzcił się jedynie książę Włodzimierz wraz ze swoim otoczeniem, w greckim mieście Chersonez u nasady Krymu. Tam też miał poślubić Annę, siostrę cesarza Bizancjum, Bazylego II.

Po podziale chrześcijaństwa w 1054 r. (wielka schizma wschodnia) Kościół ruski (w dzisiejszej terminologii ukraiński) podlegał Konstantynopolowi, ale przez wieki nie zerwał łączności z Rzymem. Kijów podtrzymywał bliskie kontakty nie tylko z Bizancjum, ale i z Europą Zachodnią. Na Rusi Kijowskiej czczono wielu zachodnich świętych, których imiona nie pojawiają się kalendarium bizantyńskim. Sprzyjały temu także liczne związki z Polską.

Metropolici kijowscy mianowani, bądź co najmniej zatwierdzani, przez patriarchów konstantynopolitańskich, posiadali ogromny autorytet. Funkcjonowali w charakterze arbitrów mediujących w sporach, a nierzadko krwawych wojnach między skłóconymi książętami i miastami ruskimi.

Przedstawiciele metropolii kijowskiej brali udział w soborach Kościoła zachodniego w Lyonie w 1245 r. i w Konstancji w 1414 r. Metropolita kijowski Grzegorz Camblak przedstawił tam wizję zjednoczenia Kościołów katolickiego i prawosławnego. Uważał to za wykonalne i możliwe do urzeczywistnienia na drodze porozumienia papieża i patriarchy Konstantynopola, po akceptacji pozostałych patriarchów. Warunkiem unii musiała być jednak rezygnacja papieża z próby jurysdykcyjnego podporządkowania sobie innych patriarchów na wschodzie. W końcu, a 1439 r. Rzym zawarł z Konstantynopolem unię kościelną na soborze we Florencji, ale w praktyce nie została ona wcielona w życie.

To ukierunkowanie na uniwersalizm Kościoła odróżniało zdecydowanie metropolię kijowską od nowej metropolii moskiewskiej, która wyodrębniła się w 1448 r. Wtedy nastąpił ostateczny podział Kościoła ruskiego na pozostającą w jurysdykcji Konstantynopola metropolię kijowską i całej Rusi oraz rozłamową, metropolię moskiewską, używającą bezprawnie również określenia „i całej Rusi”. Niedługo potem metropolia moskiewska przyznała sobie samozwańczo miano patriarchatu, pretendując do roli „trzeciego Rzymu”. Dążąc jednocześnie do zdobycia przywództwa nad Kościołem prawosławnym na ogromnym obszarze Europy wschodniej - w opozycji do Konstantynopola.

Cechą charakterystyczną Rusi Kijowskiej w tym czasie było szerokie otwarcie się na Zachód, ku Europie przeżywającej epokę Renesansu. Jednym z przykładów była kijowska Akademia Mohylańska, zorganizowana w 1632 r. Była to pierwsza, i jedyna wyższa szkoła prawosławna od czasów upadku Bizancjum realizująca pełny program uniwersytecki i mająca prawo nadawania wszystkich stopni naukowych. W 1658 została zrównana w prawach z Akademią Krakowską i Akademią Wileńską. Jej twórcę, metropolitę kijowskiego Piotra Mohyłę uważa się za inicjatora tzw. teologii szkolnej, czyli wykładu teologii chrześcijańskiego Wschodu, za pomocą pojęć i symboli wypracowanych przez katolicki Zachód. Umocnieniu więzów, łączących ukraińską oświatę wyższą z europejską, sprzyjało również zorganizowanie pod koniec XVI w. i na początku XVII w. na terytorium Rusi-Ukrainy sieci szkół jezuickich, które umożliwiały zdobywanie wiedzy przez młodzież prawosławną bez nacisku na zmianę wyznania. W ten sposób jezuici ukształtowali część ówczesnych elit Rusi Kijowskiej.