Reforma prawa kanonicznego

Dla większej jasności  należy przypomnieć pewne  szczególne cechy systemu prawodawczego, świeżo  opracowanego w tamtych latach.

System karny Kodeksu roku 1983

System karny Kodeksu z 1983 roku jest  gruntownie odnowiony  w stosunku do poprzedniego z 1917 roku i wpisuje się w eklezjologiczny kontekst nakreślony przez Sobór Watykański II. Jeśli chodzi o dyscyplinę karną,  pragnie inspirować się także kryteriami pomocniczości i «decentralizacji», a pojęcie to ma wskazywać, że szczególną uwagę przywiązuje się do prawa partykularnego, a zwłaszcza do inicjatywy poszczególnych biskupów w rządach pasterskich, ponieważ są oni, jak naucza Sobór (por. Lumen gentium, 27) zastępcami Chrystusa w swoich diecezjach. W większości wypadków Codex  pozostawia  bowiem miejscowym Ordynariuszom i przełożonym zakonnym ocenę i rozeznanie celowości lub bezcelowości nałożenia sankcji karnych oraz sposobu postępowania w konkretnych przypadkach.

Jednakże w jeszcze głębszy sposób inny czynnik naznaczył nowe kanoniczne prawo karne: formalności prawne oraz wzorce gwarancyjne przewidziane przy stosowaniu kar kanonicznych. Zgodnie  bowiem  z ogłoszeniem podstawowych praw wszystkich ochrzczonych, które  po raz pierwszy znalazło się w Kodeksie, przyjęto systemy zabezpieczenia i ochrony tych praw – częściowo przejęte z kanonicznej tradycji Kościoła, a częściowo z  innych rzeczywistości  prawnych – czasem w sposób nie w pełni odpowiadający  rzeczywistości Kościoła w całym świecie. Gwarancje są nieodzowne, szczególnie w systemie karnym; muszą one jednak być  wyważone i pozwalać na skuteczną ochronę interesu zbiorowego. Późniejsze doświadczenie wykazało, że niektóre z rozwiązań zastosowanych przez Kodeks jako gwarancja praw nie są nieodzowne dla zapewnienia ich ochrony w sposób, jakiego wymaga sprawiedliwość, i że mogą być zastąpione innymi gwarancjami, lepiej odpowiadającymi rzeczywistości kościelnej; co więcej, owe  rozwiązania stanowiły w niektórych przypadkach obiektywną przeszkodę, czasem z powodu szczupłości  środków nieprzezwyciężalną, w skutecznym stosowaniu systemu karnego. Rzec  by można, chociaż stwierdzenie to może wydawać się teraz paradoksalne, że Księga VI o sankcjach karnych jest pośród Ksiąg Kodeksu tą, której  najmniej «korzyści» przyniosły ciągłe wahania  normatywne, która znamionowały okres posoborowy. Inne sektory dyscypliny kanonicznej miały bowiem w tym czasie możliwość zmierzenia się z konkretną rzeczywistością Kościoła dzięki przeróżnym normom ad experimentum, które pozwalały następnie na ocenę rezultatów, pozytywnych lub negatywnych, w momencie redagowania ostatecznych norm kodeksowych;  system karny przeciwnie, chociaż był «całkowicie» lub prawie odnowiony w stosunku do poprzedniego, pozbawiony był «możliwości»  weryfikacji w praktyce, bo startował  «od zera» w 1983 roku. Liczba typów przestępstw została drastycznie zredukowana do samych zachowań szczególnie poważnych, a nakładanie sankcji poddane zostało kryteriom oceny każdego Ordynariusza, w sposób nieuchronny różnym.

Ponadto należy dodać, że w tym sektorze dyscypliny kanonicznej był szczególnie odczuwalny – i wciąż jest odczuwalny  – wpływ rozpowszechnionego antyjurydyzmu, który wyrażał się między innym w tym, że trudno było  pogodzić wymogi miłości duszpasterskiej z wymogami sprawiedliwości i dobrego zarządzania. Nawet teksty  niektórych kanonów tego samego Kodeksu zawierają bowiem pewne wzmianki o tolerancji, które czasem można by niesłusznie odczytywać jako pragnienie odwiedzenia Ordynariusza od zastosowania sankcji karnych tam, gdzie byłoby to konieczne ze względu na wymogi sprawiedliwości.

Prośba kard. Ratzingera (19 luty 1988)

Z tym kontekstem legislacyjnym wyraźnie kontrastuje list napisany  19 lutego 1988 r. przez prefekta  Kongregacji Nauki Wiary, kard.  Ratzingera, do przewodniczącego ówczesnej Papieskiej Komisji ds. Autentycznej Interpretacji Kodeksu Prawa Kanonicznego, kard. JoséRosalia Castilla Lary. Jest to ważny i wyjątkowy  dokument, wskazujący na  negatywne konsekwencje, które powodowały w Kościele pewne  opcje wprowadzonego zaledwie pięć lat wcześniej systemu karnego. Do tego listu dotarto  w czasie prowadzonych w tym okresie z prac  nad rewizją Księgi VI.

Powody napisania listu są  jasno określone. W zakresie kompetencji Kongregacji Nauki Wiary leżała  w tamtym okresie ocena  próśb o dyspensę od zobowiązań kapłańskich przyjętych wraz ze święceniami. Owa  dyspensa była udzielana jako  gest łaski ze strony Kościoła, po uważnym zbadaniu z jednej strony wszystkich okoliczności występujących w poszczególnym przypadku, a z drugiej, biorąc pod uwagę obiektywną wagę zobowiązań przyjętych przed Bogiem i Kościołem w momencie święceń kapłańskich. Jednakże okoliczności przedstawiane  jako motywacja niektórych próśb o dyspensę od tych zobowiązań bynajmniej nie zasługiwały na akt łaski. List jest wystarczająco wymowny: