Za rok będzie dostępna dokumentacja pontyfikatu Piusa XII

Papież oświadczył ogłaszając swe postanowienie w sprawie otwarcia archiwów: "Podejmuję tę decyzję po wysłuchaniu opinii moich najbliższych współpracowników, w duchu spokoju i zaufania, pewien tego, że poważne i obiektywne badania historyczne będą w stanie ocenić we właściwym świetle i przy właściwym podejściu krytycznym momenty chwały tego papieża, a także bez wątpienia również chwile wielkich trudności, pełnych udręk decyzji, ludzkiej i chrześcijańskiej roztropności".

"Mogą one wydawać się powściągliwością, lecz były to jednak próby - z ludzkiego punktu widzenia także bardzo trudne - utrzymania w okresach gęstych mroków i okrucieństwa płomyka inicjatyw humanitarnych, ukrytej, ale aktywnej dyplomacji, nadziei pokładanej w możliwe otwarcie serc" - dodał Franciszek odnosząc się do potajemnych działań podejmowanych przez Watykan i samego Piusa XII w latach wojny.

Papież zapewnił: "Kościół nie boi się historii, lecz ją kocha i chciałby kochać ją bardziej i lepiej tak, jak kocha Boga". "A zatem z taką samą ufnością moich poprzedników otwieram i powierzam badaczom to dziedzictwo dokumentów" - dodał Franciszek. W ten sposób nawiązał do tego, że część archiwów została już wcześniej udostępniona.

Franciszek przypomniał, że postać papieża, który przewodził Kościołowi w jednym z "najsmutniejszych i najmroczniejszych momentów XX wieku" była przedmiotem wielu badań naukowych i była "często dyskutowana czy nawet krytykowana, można by rzecz z pewnym uprzedzeniem i przesadą".

Pius XII (1876-1958) kierował Kościołem w latach 1939-58, a więc pierwsze lata jego pontyfikatu (został wybrany papieżem w dniu swoich 63. urodzin – 2 marca) przypadły na czas II wojny światowej. I właśnie jego postawa w tym czasie budziła najwięcej zastrzeżeń, gdyż zarzucano mu milczenie, a nawet obojętność wobec cierpień ofiar tej tragedii dziejowej, a zwłaszcza Żydów. Tymczasem podejmował on wiele działań, choć w większości w ukryciu, aby ratować ten naród, polecił m.in. otwarcie wszystkich klasztorów rzymskich, łącznie z klauzurowymi, i udzielać w nich schronienia Żydom, których następnie przerzucano za granice, głównie do Ameryki Łacińskiej. Gdy zmarł 9 października 1958 w Castel Gandolfo, ówczesna minister spraw zagranicznych, a później premier Izraela Golda Meir napisała w depeszy kondolencyjnej: "Opłakujemy wielkiego sługę pokoju".

Stolica Apostolska już wcześniej otworzyła swe archiwa, aby zbadać i uporządkować dokumenty na temat Piusa XII i jego postawy w latach 1939-45. Wynikiem tych działań jest 12 tomów o łącznej liczbie 7998 stron „Studiów i dokumentów Stolicy Apostolskiej dotyczących II wojny światowej” (po francusku). Wraz z innymi monografiami autorstwa naukowców i bezpośrednich świadków tamtych wydarzeń rzuciły one światło na roztropność i miłość tego papieża, ukazując zarazem niesprawiedliwość stawianych mu zarzutów.

Pius XII urodził się 2 marca 1876 w Rzymie jako syn Filippo Pacellego i Virginii z d. Graziosi. Na chrzcie otrzymał imiona Eugenio Maria Giuseppe. Jego rodzina była od dawna blisko związana z Kurią Rzymską, gdyż jego ojciec był przez szereg lat dziekanem adwokatów konsystorialnych, a brat Francesco był doradcą prawnym Stolicy Apostolskiej i członkiem Komisji Watykańskiej, która przygotowywała ostateczną wersję Układów Laterańskich (w 1929).

Święcenia kapłańskie przyszły papież przyjął 2 sierpnia 1899, po czym od razu rozpoczął pracę w służbie dyplomatycznej Stolicy Apostolskiej. Pracował w ówczesnej Kongregacji Nadzwyczajnych Spraw Kościelnych (poprzedniczce dzisiejszego Sekretariatu Stanu), której w latach 1914-17 był sekretarzem, następnie był nuncjuszem apostolskim w Bawarii (1917-20) i w Niemczech (1920-29).

Mianowany arcybiskupem tytularnym 20 kwietnia 1917, przyjął sakrę 13 maja tegoż roku – w dniu 1. objawienia Matki Bożej Fatimskiej, której był później wielkim czcicielem. Na konsystorzu 16 grudnia 1929 Pius XI włączył go w skład Kolegium Kardynalskiego, a 9 lutego 1930 mianował go swoim sekretarzem stanu. 1 kwietnia 1935 kard. Pacelli został jeszcze dodatkowo kamerlingiem Świętego Kościoła Rzymskiego. 2 marca 1939 objął najwyższy urząd w Kościele katolickim.

Jego pontyfikat przypadł na bardzo trudny okres w dziejach Kościoła i świata – II wojnę światową, a następnie zimną wojnę między Wschodem a Zachodem. Pius XII, wychowany w duchu cywilizacji chrześcijańskiej, przede wszystkim katolickiej, był świadkiem jej upadku w wielu częściach świata wskutek pojawienia się ideologii totalitarnych, które m.in. doprowadziły do najstraszniejszych wojen w dziejach ludzkości i do wielkich prześladowań Kościoła na rozległych obszarach.

Na jego rządach cieniem położyło się jego milczenie na temat okrucieństw wojennych, zwłaszcza przypisywany mu przez Żydów, ale dopiero począwszy od lat sześćdziesiątych, a więc już po jego śmierci, brak stanowczej reakcji w obliczu holokaustu. Chociaż sprawy te wielokrotnie wyjaśniała i prostowała Stolica Apostolska, środowiska żydowskie i lewicowe nadal je wysuwają. Uważa się, że pod jego wpływem przyjął chrześcijaństwo Wiel­ki Rabin Rzymu, znany biblista prof. Izra­el Zolli, który na chrzcie przyjął imię Piusa XII – Eugenio. Natomiast w dniu śmierci Piusa XII - 9 października 1958 r. - minister spraw zagranicznych Izraela Golda Meir napisała: "Opłakujemy wielkiego sługę pokoju".

Pius XII miał na swym koncie wiele osiągnięć. Za jego pontyfikatu znacznie rozszerzyła się działalność międzynarodowa i dyplomatyczna Stolicy Apostolskiej, wzrosła liczba państw, które nawiązały z nią stosunki dyplomatyczne. Jako czciciel i propagator kultu maryjnego i orędzia fatimskiego 31 października 1942, w pełni działań wojennych, powierzył ludzkość Niepokalanemu Sercu Maryi, którego święto wyznaczył na 22 października. 1 listopada 1950 ogłosił dogmat o Wniebowzięciu Najświętszej Maryi Panny; na mocy encykliki „Ad Caeli Reginam” z 11 października 1954 ustanowił uroczystość Maryi Królowej a cały ten rok był Rokiem Maryjnym.

Pius XII na dwóch konsystorzach (18 II 1946 i 12 I 1953) kreował łącznie 56 kardynałów, w tym dwóch Polaków: Adama Stefana Sapiehę i Stefana Wyszyńskiego. Mianował ponadto 42 biskupów polskich – pierwszym z nich był późniejszy męczennik bł. Michał Kozal (1893-9143), mianowany już 10 czerwca 1939, ostatnim – bp Michał Blecharczyk (1908-65), 6 lipca 1958. Dwa dni wcześniej – 4 lipca 1958 papież mianował trzech innych biskupów dla Kościoła w Polsce, w tym Karola Wojtyłę.

Papież Pacelli doskonale zdawał sobie sprawę z zagrożeń systemu komunistycznego. Dlatego mianował w krajach zdominowanych przez Związek Sowiecki młodych i mężnych przywódców Kościoła: Stefana Wyszyńskiego w Polsce (w chwili nominacji miał 47 lat); Josefa Berana w Pradze (w chwili nominacji miał 58 lat); Józsefa Mindszenty’ego w Budapeszcie (w chwili nominacji miał 53 lata). Dzięki niemu, pomimo cofnięcia uznania przez wielkie mocarstwa uznania dla rządu Rzeczpospolitej Polskiej w Londynie, Stolica Apostolska utrzymywała z nim stosunki dyplomatyczne.

Papież Pacelli zmarł po krótkiej chorobie w swej letniej rezydencji w Castel Gandolfo 9 października 1958. 18 listopada 1965, w czasie ostatniej sesji Soboru Watykańskiego II, Paweł VI ogłosił oficjalnie rozpoczęcie procesu beatyfikacyjnego Piusa XII (wraz z Janem XXIII). Proces posuwał się wolno, gdyż papież w ciągu swego długiego pontyfikatu pozostawił po sobie obszerną spuściznę (m.in. 43 encykliki), ostatecznie jednak 19 grudnia 2009 Benedykt XVI podpisał dekret o heroiczności cnót sługi Bożego.