Ewangelizacja przez... dyplomację

Dramatyczne były także losy Kościoła w III Rzeszy, gdzie hitlerowcy już wkrótce po objęciu władzy represjonowali wielu katolików. Pewnego dnia papież Pius XI wstrząśnięty i oburzony tym, co dzieje się w III Rzeszy, zapytał wprost Eugenio Pacellego, nuncjusza w Berlinie: "Jak Stolica Apostolska może utrzymywać jeszcze nuncjusza w Berlinie? Czyż to godzi się z naszym dobrym imieniem?". Usłyszał w odpowiedzi: "Ojcze Święty, odwołać nuncjusza z Berlina można, ale później co uczynimy? W jaki sposób będziemy mogli utrzymywać kontakty z niemieckimi biskupami?". W tym pytaniu późniejszego papieża Piusa XII streszczał się cały dramat wyborów, przed jakimi stanęła dyplomacja Stolicy Apostolskiej w czasie drugiej wojny światowej.

Po 1945 r. wielu zarzucało Piusowi XII, że był zbyt spolegliwy wobec nazistowskich Niemiec i faszystowskich Włoch, że milczał wobec dramatu Holocaustu. Z ujawnionych materiałów z Tajnego Archiwum Watykańskiego wynika, że nuncjusze apostolscy we wszystkich europejskich krajach, gdzie mogli pełnić swą misję, podejmowali tysiące interwencji w celu poprawienia losów ludności w krajach okupowanej Europy oraz w obronie ginących Żydów. Niestety, tylko część z nich w tamtych warunkach mogła być skuteczna.

Podstawy powojennego ładu, nakreślone na konferencjach w Teheranie oraz Jałcie, nie miały przynieść pokoju, lecz zimną wojnę. Zwycięski Stalin wierzył w potęgę swej armii i nie zamierzał przestrzegać żadnych zobowiązań w odniesieniu do wolności Kościoła. Ironicznie pytał, ile dywizji ma Papież, gdy któryś z dyplomatów zachodnich zwrócił mu uwagę, że nie należy deptać wolności Kościoła. Ze wszystkich tzw. krajów socjalistycznych wydaleni zostali nuncjusze, zerwano wszystkie umowy łączące Stolicę Apostolską z rządami krajów w Europie Wschodniej. Wielu duchownych aresztowano pod zarzutem "uprawiania szpiegostwa na rzecz Watykanu". W pokazowym procesie w Sofii w 1952 r., jako "szpiega Watykanu" na karę śmierci skazano bpa Eugeniusza Bossilkowa. Wyrok został wykonany.
Możliwości działań dla dyplomacji na Wschodzie pojawiły się dopiero w czasie pontyfikatu Jana XXIII i Pawła VI. Wówczas rozpoczęła się mozolna, pełna niepowodzeń i porażek gra dyplomatyczna, prowadzona głównie przez abpa Agostino Casarolego, głównego twórcę tzw. polityki wschodniej Stolicy Apostolskiej. On sam swoje wieloletnie zabiegi dyplomatyczne na rzecz powiększenia wolności Kościoła w Bloku Wschodnim określił mianem "męczeństwa cierpliwości". Dopiero pontyfikat Jana Pawła II doprowadził do zasadniczych zmian w relacjach Stolicy Apostolskiej z krajami Europy Wschodniej, a także odbudowy relacji dyplomatycznych po upadku komunizmu w 1989 r.

W marcu 1990 r. przybył do Moskwy pierwszy w historii papieski nuncjusz, doświadczony dyplomata abp Francesco Colasuonno. Zamieszkał w hotelu "Mir" (Pokój), którego standard był dość wątpliwy, za to nazwa znakomicie oddawała istotę zadania, jakie zostało powierzone przedstawicielowi Jana Pawła II.

Wobec świata współczesnego

Dyplomacja papieska zawsze różniła się od dyplomacji innych krajów. Reprezentanci Stolicy Apostolskiej działają bowiem na dwóch płaszczyznach: w stosunkach z państwem i innymi podmiotami prawa międzynarodowego (misja ad extra) oraz wewnętrznej, czyli w odniesieniu do Kościołów partykularnych (misja ad intra). Obecnie Stolica Apostolska utrzymuje stosunki dyplomatyczne ze 187 krajami na całym świecie (wg Annuario Pontificio 2003).

Działalność dyplomatyczną Stolicy Apostolskiej reguluje motu proprio, wydane 29 czerwca 1969 r. przez Pawła VI, zatytułowane Sollicitudo omnium ecclesiarum. Odnośnie do prawa międzynarodowego praktykę działania dyplomacji Stolicy Apostolskiej regulują międzynarodowe zwyczaje i konwencje, przede wszystkim Konwencja Wiedeńska z 18 kwietnia 1961 r. uchwalona przez ONZ.