Jak w zwierciadle

Gniezno - dziedzictwo św. Wojciecha

Początek polskiej państwowości jest ściśle związany z dziejami struktur kościelnych na tych obszarach. Ich kamieniem węgielnym jest grób św. Wojciecha w Gnieźnie. W 1000 r. papież Sylwester II ustanowił metropolię gnieźnieńską, do której należały diecezje: kołobrzeska - obejmująca obszar Pomorza, krakowska - dla terenów Małopolski, wrocławska - dla obszarów Śląska.

Diecezja poznańska - obejmowała zachodnią Wielkopolskę i Mazowsze. Do archidiecezji gnieźnieńskiej należały w tym czasie wschodnia Wielkopolska, większość Mazowsza oraz Gdańsk. Decyzja ta oznaczała, że polska prowincja kościelna zależna była jedynie od Rzymu, a nie od niemieckich ośrodków misyjnych. Był to fakt o zasadniczym znaczeniu dla rozwoju narodowej kultury, myśli państwowej oraz lokalnej religijności.

Struktura kościelna była bowiem jednym z ważnych lepiszczy młodego państwa, które przez pierwsze dwa stulecia rozrywane było różnymi siłami odśrodkowymi i narażone na zewnętrzną agresję. Gdy czas rozbicia dzielnicowego osłabił poczucie wspólnoty poszczególnych regionów, zwierzchność metropolity gnieźnieńskiego nad pozostałymi diecezjami była jednym z niewielu zewnętrznych znaków wspólnego niegdyś państwa. Jednocześnie tam, gdzie więzy kościelne słabły, nasilały się procesy odśrodkowe. Tak było w przypadku diecezji kamieńskiej, która już w 1188 r. otrzymała status biskupstwa autonomicznego, wyłączonego z metropolii gnieźnieńskiej i podległego bezpośrednio Rzymowi. Sprzyjało to oderwaniu się Pomorza Zachodniego, które jako lenno cesarza niemieckiego stopniowo wypadało ze sfery polskich wpływów i interesów.

Lwów - misja na Wschodzie

Zwrot w kierunku obszarów wschodnich - zapoczątkowany przez Kazimierza Wielkiego, który w 1340 r. przyłączył obszar Rusi Halickiej, zwanej także Czerwoną - spowodował powstanie drugiej, po Gnieźnie, metropolii rzymskokatolickiej w granicach państwa polskiego. W 1414 r. stolica archidiecezji ze starego ruskiego grodu Halicza zostaje przeniesiona do Lwowa, odtąd przez wieki głównego miasta tego obszaru. Unia personalna Korony z Wielkim Księstwem Litewskim, zawarta w Krewie (1385 r.), zapoczątkowała tworzenie największego państwa ówczesnej Europy - późniejszej Rzeczpospolitej Obojga Narodów - ostatecznie zjednoczonego Unią Lubelską (1569 r.). Ten okres to także chrystianizacja tych terenów oraz budowanie struktur kościelnych, zapoczątkowane powstaniem diecezji wileńskiej (1387 r.), obejmującej obszar całego Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Była to chyba największa diecezja w ówczesnej Europie. Także inne powstałe w XVI wieku na wschodnich kresach diecezje obejmowały ogromne obszary: łucka - ponad 100 tys. km kwadratowych, kijowska - ponad 65 tys. km kwadratowych. Były to tereny słabo zaludnione, a znaczną część mieszkańców stanowili wyznawcy prawosławia. W końcu XVI wieku, po Unii Brzeskiej (1596 r.) i stworzeniu pozostającego w łączności z Rzymem obrządku wschodniego, powstał na tych terenach Kościół unicki. Dzieje diecezji unickich należą do najtragiczniejszych rozdziałów w historii administracji kościelnej na obszarze państwa polskiego.