Puste miejsce przy stole

Trzeba sprecyzować, że jest to „miejsce dla nieoczekiwanego, niespodziewanego gościa” – podkreśla językoznawca z Katedry Języka Polskiego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, prof. Henryk Duda. Bo w pierwotnym znaczeniu, w średniowieczu, „gość” był obcym, przybyszem, tułaczem. – Dopiero z biegiem czasu znaczenie słowa zmieniło się na kogoś, ktoś stał się oczekiwanym przybyszem, a w końcu dopiero gościem w dzisiejszym znaczeniu, czyli osobą bliską i wyczekiwaną – dodaje.

Doskonale ilustruje to fragment z Pisma Świętego w XVI wiecznym tłumaczeniu księdza Jakuba Wujka. W Ewangelii św. Mateusza znajdują się słowa wypowiedziane przez Chrystusa: „Byłem gościem, a przyjęliście mnie” (Mt 25, 35). Dla dzisiejszego odbiorcy to zdanie jest niezrozumiałe, bo przecież gości się zawsze oczekuje i przyjmuje. We współczesnym tłumaczeniu  Biblii Tysiąclecia czytamy już „Byłem przybyszem, a przyjęliście mnie”.

Gość – obcy i przybysz

Grecki oryginał Ewangelii w Przypowieści o sądzie ostatecznym używa słowa „ksénos”, które oznacza obcego lub cudzoziemca. Czyli pierwotnie „gość” był kimś z zewnątrz, kogo jednak wedle słów Jezusa należało przyjąć z otwartością.

Jak wyjaśnia prof. Henryk Duda, wyraz „gość” należy do starej warstwy słownictwa, jeszcze pochodzenia indoeuropejskiego. Stąd jego odpowiedniki w innych językach tej rodziny brzmią podobnie – w angielskim „guest” czy 
niemieckim „Gast”. – Z kolei w łacinie mamy słowo „hostis” , które pierwotnie oznaczało obcego, a z czasem zaczęło znaczyć „wróg” – mówi prof. Duda.

Część językoznawców tłumaczy zjawisko kulturowo, odmiennym podejściem do obcych. Dla starożytnych Rzymian obcy często był zagrożeniem – dlatego „hostis” stało się synonimem wroga. Dla Słowian obcy był raczej kimś, kogo należało przyjąć – wyjaśnia. – Ta różnica w mentalności znajduje odzwierciedlenie w polskich przysłowiach, takich jak „Gość w dom, Bóg w dom”. –  Przysłowie ma głęboki sens, jeśli pamiętamy, że „gość” kiedyś oznaczał przybysza.

Dla Słowian obcy miał czuć się u nas jak w domu, jak Bóg. To piękna idea, która wciąż wydaje się aktualna – zwłaszcza w kontekście wigilijnego pustego miejsca przy stole.
Ewolucja języka i podwójne znaczenia
Historia słowa „gość” to przykład enantiosemii – zjawiska, w którym jeden wyraz w wyniku rozwoju historycznego nabywa dwóch przeciwstawnych znaczeń. W języku polskim mamy np. wyraz „czerstwy”, który oznacza „nieświeży, stary, suchy, zepsuty”. Najczęściej w kontekście chleba. Ale możemy powiedzieć „czerstwy staruszek”. I wtedy oznacza staruszka zdrowego i krzepkiego.

– Tak samo jest z „gościem”. Kiedyś był obcym, dziś jest kimś oczekiwanym. A w kontekście wigilii warto pamiętać o tej starej definicji. Puste miejsce przy stole to gest otwartości na innego – na przybysza, który, jak mówił Chrystus, jest kimś, kogo powinniśmy przyjąć – dodaje prof. Duda. – Dawne znaczenie słowa „gość” racjonalizuje zwyczaj zostawiania pustego miejsca przy wigilijnym stole. I może pamiętajmy o tym miejscu dla obcego, przybysza i tułacza, tego, który po grecku nazywał się „ksénos”, skąd mamy ksenofobię, fobię przed obcymi. Może to miejsce przy wigilijnym stole mówi nam, że ksenofobię trzeba przezwyciężyć.