Obżarstwo

Pierwszy wymieniony przez Ewagriusza problem (logismos) atakuje nas dzisiaj bardzo intensywnie, ale i subtelnie. To obżarstwo, niestety chyba nieco lekceważone albo i… oswojone. W jego opisie Ewagriusz, co dla niego typowe, jest bardzo sugestywny:

Obłok mgły zasłania słoneczne promienie, a ciężkie trawienie pokarmów zaciemnia umysł. Zabrudzone zwierciadło nie oddaje wyraźnie padającego nań kształtu, a otępiałe sytością myślenie nie przyjmie poznania Boga. (…) Żądza pokarmów jest ogniem, który ciągle pochłania i wciąż płonie.

Dla nas dzisiaj takie podejście do jedzenia wydaje się przesadzone. Pokarm po prostu jest. W europejskiej kulturze dobrobytu różnorodność i dostępność żywności to coś oczywistego. Jedzenie spełnia wiele funkcji społecznych i kulturalnych: niesie zwyczajną ludzką radość, tworzy więzy, może wyrażać troskę oraz miłość, ale i określać przynależność do określonej grupy społecznej. Na ten jego wymiar praktycznie przestajemy zwracać uwagę, zważywszy jak bardzo obecność pokarmu uważamy za coś oczywistego, gdy tymczasem, w skali światowej, bezproblemowy dostęp do niego jest wciąż wielkim przywilejem. By zdać sobie tego sprawę, warto przeczytać poruszającą książkę Martina Caparrósa "Głód". Pokazuje ona jak kwestia jedzenia wciąż wyraźnie dzieli ludność świata. Perspektywa Ewagriusza, sprowadzając temat pokarmu do skali mikro, wydaje się odsłaniać przyczyny tego niesprawiedliwego podziału. Nadmiar jedzenia lub jego brak mają swe daleko idące konsekwencje etyczne i duchowe. Pontyjczyk wpływ ten identyfikuje natychmiast, opisując obżarstwo wraz z jego duchowymi skutkami. Można je pokonać dzięki środkom właśnie ze sfery ducha, zaczerpniętym od Pana Jezusa. Obżarstwo to nie tylko namacalna i wciąż aktualna sposobność do odrzucenia Boga, której trzeba się skutecznie oprzeć, ale i pierwsza szansa w zaprawianiu się w umiarze, „matce wszelkich cnót”. Właśnie ono jest pierwszym wrogiem duchowej i egzystencjalnej równowagi, którą zapewnia umiarkowanie:

Żądza pokarmów zrodziła nieposłuszeństwo, a słodkie kosztowanie wypędziło z raju. Obfitość pokarmów sprawia rozkosz podniebieniu, karmi jednak robaka nieumiarkowania, który nie śpi.

Jedzenie jest najprostszą, najłatwiej dostępną przyjemnością. Oddajemy się jej tym łatwiej, że pożywianie się jest konieczne dla podtrzymania naszego życia. Nikt nie wątpi, że zdrowe i dobre jedzenie jest konieczne, by dobrze funkcjonować. A że płynie z tego przyjemność – tym lepiej, choć, prawdę mówiąc, potrawy najzdrowsze, pozbawione ulepszaczy i chemicznych dodatków smakowych, nie wydają się tak smaczne jak jedzenie niezdrowe. Jest to jednak inny, szeroki temat. Na pewno negatywne doświadczenia płynące z obżarstwa mogą, a nawet powinny, uczynić nas przynajmniej nieufnymi wobec przyjemności.

Nie chodzi tu o abnegację czy gastronomiczny masochizm. Raczej o prostą umiejętność powiedzenia sobie w pewnym momencie: „Dość!”. Jeszcze nie tak dawno, kiedy umiar w jedzeniu wynikał nie tylko z sytuacji ekonomicznej, ale i stanowił wymóg kultury, zalecano adeptom dobrego stylu pozostawianie po każdym posiłku miejsca w żołądku na jeszcze jedną kromkę chleba. Niby niewielka rzecz, a jednak – stosowana systematycznie – bardzo pomocna. Przyjemność jedzenia jest tak absorbująca, że w kontroli nad nią potrzebny jest świadomy akt woli: „Jeśli oddasz się żądzy jedzenia, nic nie zaspokoi twojego głodu rozkoszy, bowiem żądza pokarmów jest ogniem, który ciągle pochłania i wciąż płonie. Dostateczna miara napełniła naczynie, zaś rozpasany żołądek nie mówi: »Dosyć!«”.

Wydaje się, że typowa dla naszych czasów nieokiełznana chęć konsumpcji jakby zaczęła już dochodzić do własnych granic. Ludzie zaczynają dostrzegać negatywne skutki ulegania jej. W wyniku tego powstają nowe trendy: moda na diety, posty odchudzające, filozofia (czy może raczej ideologia) slow food. Co najmniej z taką samą gorliwością, jaka towarzyszyła szukaniu i przygotowywaniu atrakcyjnego jedzenia, wiele osób stara się oddalić negatywne skutki jego nadmiaru albo je po prostu przemienić. W ten sposób napędza się spirala żywieniowego absurdu. Szuka się nowych formuł, by jeszcze skuteczniej i bardziej spektakularnie połączyć zdrowe ze smakowitym, angażując coraz to nowe pokłady kreatywności. Ewagriusz jest jednak sceptyczny nawet wobec zdrowego, dobrze odżywionego ciała: „Nie lituj się nad ciałem zalęknionym o swoją wątłość ani nie ciesz się nim przy nadmiarze pokarmów, bowiem gdy będzie mocne, nastanie na ciebie i wojnę nieubłaganą wznieci przeciw tobie, aż duszę twą weźmie do niewoli i jako niewolnika wyda cię nieczystej namiętności”. Czyli jednak umiar, znalezienie właściwej pozycji, drogi między skrajnościami. Nie jest to łatwe! Wszak ekstrema są bardzo medialne, umiar zaś mało spektakularny, stanowi raczej efekt żmudnego trudu. Wszelkie radykalne środki przeciw nadmiernemu i nieuporządkowanemu jedzeniu nie są bynajmniej promocją umiaru! Raczej są zdecydowanym przejściem w drugą skrajność: redukcji, powściągliwości, negacji. Powstaje pytanie, na ile są to tendencje trwałe, a na ile tylko trendy, które – zależąc od rozmaitych konfiguracji komercyjnych czy ekonomicznych – muszą się zmieniać. Nie oferują więc żadnego trwałego rozwiązania, ostatecznie rozczarowując idących za nimi ludzi. Umiarkowanie wymaga wewnętrznego wysiłku, niezależnego od zewnętrznych ofert. W kontekście codziennego życia jest raczej sztuką właściwego korzystania z tych ostatnich.

Dobrze więc, że są restauracje slow food, że można uczyć się smakowania sushi. Może pierwszym krokiem ku umiarowi jest otwarcie wyobraźni na coś innego niż to, do czego jesteśmy przyzwyczajeni? Początkowo może to być zwykła ciekawość, ale i wyraz naszej wolności. Jak się czujemy źle z tym, co – i jak – obecnie jemy, rozwiązań jest wiele. Trzeba tylko się za nimi rozejrzeć i mieć odwagę spróbować. Dobrym przewodnikiem w takim poszukiwaniu jest tajemnicze poczucie lekkości, którego chyba kiedyś każdy z nas doświadczył, mianowicie wynikającej z delikatnej równowagi między ciałem i duchem, z niewielkim wszakże przechyleniem w stronę tego ostatniego. Wszak duch to myśl. A ona o wszystkim ostatecznie winna decydować. Ona kieruje ruchami woli, a czyni to w zależności od priorytetów, ku którym się skłania i które wybiera. Jej jest najłatwiej znaleźć wartości, które odciągnęłyby naszą uwagę od jedzenia. Wszak często „obżeramy się”, by zrekompensować rozmaite braki: społeczne, afektywne, zawodowe…

W carskiej Rosji mówiło się, że „geniusz musi być głodny”. Dzisiaj ludzie kultury i sztuki pod taką tezą raczej by się nie podpisali. Mamy inne standardy normalności i tego, co nam się należy. Różnią się one, rzecz jasna, w zależności od kultur i czasów. Coś jednak jest na rzeczy, że wspomniana wyżej lekka przewaga ducha, czyli, w efekcie, pewien niedostatek dóbr materialnych przysłużyć się może lepszej jakości dzieła sztuki. Świadczą o tym biografie wielu artystów, którzy dzięki cierpieniu i rozmaitym trudom życia tworzyli wielkie dzieła. Oczywiście i tu musi być zachowany umiar. Istnieje wszak taki próg nieszczęścia, który uniemożliwia jakiekolwiek konstruktywne działanie. Jeśli jednak wspomnimy poruszające historie osób więzionych w gułagach czy obozach koncentracyjnych, zdolnych potem wyrazić za pośrednictwem działalności artystycznej drastyczne przeżycia będące ich udziałem, musimy przyznać, że istnieje jednak coś takiego jak moc ducha pozbawionego materialnej bazy, utrapionego i uciśnionego, a jednak wolnego. Pewnym potwierdzeniem powyższych intuicji są słowa Ewagriusza:

Trzeźwy umysł zachowuje się przy bardzo suchej diecie, wygodne zaś życie pogrąża umysł w otchłani. Modlitwa poszczącego, [to] młody orzeł unoszący się w górę, a [modlitwa] hulającego, obciążona przez sytość, opada w dół. Umysł poszczącego jest błyszczącą gwiazdą na jasnym niebie, zaś umysł hulającego pozostaje ciemny jak noc bezksiężycowa. Obłok mgły zasłania słoneczne promienie, a ciężkie trawienie pokarmów zaciemnia umysł. Zabrudzone zwierciadło nie oddaje wyraźnie padającego nań kształtu, a otępiałe sytością myślenie nie przyjmie poznania Boga.

Z tego cytatu jasno wynika, że w walce z grzechem obżarstwa tak naprawdę chodzi o konfrontację pomiędzy materią a duchem. Zalecane przez Ewagriusza umiarkowanie musi więc mieć jednoznaczny, duchowy profil, nawet jeśli może przybierać dzisiaj rozmaite kształty. W tradycji benedyktyńskiej umiarkowanie utożsamiane jest z pojęciem discretio, które oznacza coś więcej niż znalezienie właściwej miary. Jest to raczej właściwe, dobrze wyważone podejście do złożonej rzeczywistości. Polskie słowo „dyskrecja” może tu wiele pomóc – czyż nie chodzi w nim o coś lekkiego, nienarzucającego się, akuratnego?

Tak ujęte umiarkowanie mogłoby stać się podstawą pewnego stylu życia – szlachetnego, godnego, dyskretnego, wolnego i gościnnego. Dzięki temu mogłoby być pomocne we właściwym ustawieniu naszej duchowości, a dokładniej w znalezieniu właściwej jej równowagi – oczywiście z wyżej wspomnianą lekką przewagą ducha. Tym samym mogłoby pomóc w zwalczaniu też innych złych myśli. Co jednak miałby to oznaczać w praktyce? Kompromisy? Złoty środek? Może raczej zwykłą, aczkolwiek wymagającą troskę o podtrzymanie owego pięknego stylu, czyli – w praktyce – unikanie obsesji i ekstremów, a tym samym otwieranie drogi dla konstruktywnej i uważnej pogodności. Nie da się przemilczeć, jak wielką rolę w takim praktykowaniu discretio miałaby wyobraźnia: powinna pomóc w przewartościowaniu naszej percepcji rzeczywistości i w takiej konfiguracji naszych postaw, aby wspomniane uczucie lekkości i wolności stało się faktem. Tak funkcjonująca wyobraźnia mogłaby się stać ważnym ogniwem łączącą naszą duchowość ze światem.

Ewagriusz ma swoją wizję umiarkowania. Znamienną jego charakterystykę znajdujemy w dziele "O wadach, które są przeciwko cnotom":

Umiarkowanie (…) jest wędzidłem dla żołądka, chłostą dla żarłoczności, podstawą równowagi, powściąganiem w objadaniu się do syta, wyrzeczeniem się odpoczynku, narzuceniem sobie twardego stylu życia, ujarzmieniem złych myśli; wyróżnia się czuwaniem oczu nieznających snu, jest uwolnieniem od żaru namiętności, wychowawcą ciała, zabezpieczeniem owoców trudów; murem strzegącym sposobu życia, kształtowaniem charakteru, oddalaniem namiętności, umartwieniem ciała, tchnieniem życia dla duszy, naśladowaniem zmartwychwstania, mocą uświęcającą.

Ciekawy to opis – wielce sugestywny, ale i trudny do przyjęcia bez zastrzeżeń. Umiarkowanie wydaje się w nim wręcz niemożliwe do osiągniecia, tak wiele bowiem wymaga. Oferowane przez nie owoce dopingują jednak do poszukiwania dostępnych jego formuł. To kolejne ćwiczenie dla wyobraźni: skierowanie oczu na Pana Jezusa, aby zainspirować się Jego stylem.

Fragment książki „Osiem spojrzeń na Pana Jezusa”

Bernard Sawicki OSB – absolwent Akademii Muzycznej im. F. Chopina w Warszawie (teoria muzyki, fortepian). Od 1994 r. profes opactwa tynieckiego, gdzie w r. 2000 przyjął święcenia kapłańskie, a w latach 2005-2013 był opatem. Studiował teologię w Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie oraz w Ateneum św. Anzelma w Rzymie, gdzie obecnie wykłada. Autor felietonów Selfie z Regułą. Benedyktyńskie motywy codzienności oraz innych publikacji.