Posynodalna adhortacja apostolska ojca świętego Franciszka "Querida Amazonia".
[1] Enc. Laudato si’ (24 maja 2015), 49: AAS 107 (2015), 866.
[2] Instrumentum laboris, 45.
[3] Ana Varela-Tafur, “Timareo”, w: Lo que no veo en visiones, Lima (1992).
[4] Jorge Vega Márquez, “Amazonia solitária”, w: Poesía obrera, Cobija-Pando - Bolivia (2009), 39.
[5] RED Eclesial Panamazónica (REPAM), Brasil, Síntesis del aporte al Sínodo, p. 120; por. Instrumentum laboris, 45.
[6] Przemówienie do młodzieży, Sao Paulo, Brazylia (10 maja 2007), 2: Insegnamenti III, 1 (2007), 808; L’Osservatore Romano, wyd. polskie, n. 7-8/2007, s. 18.
[7] Por. Alberto C. Araújo, “Imaginario amazónico”, w: Amazonia real: amazoniareal.com.br (29 stycznia 2014).
[8] Św. Paweł VI, Enc. Populorum progressio (26 marca 1967), 57: AAS 59 (1967), 285.
[9] ŚW. JAN PAWEŁ II, Przemówienie do uczestników VII Sesji Plenarnej Papieskiej Akademii Nauk Społecznych (27 kwietnia 2001), 4: AAS 93 (2001), 600; L’Osservatore Romano, wyd. polskie, n. 6/2001, s. 43.
[10] Por. Instrumentum laboris, 41.
[11] V OGÓLNA KONFERENCJA EPISKOPATÓW AMERYKI ŁACIŃSKIEJ I KARAIBÓW, Dokument z Aparecidy (29 czerwca 2007), 473.
[12] Ramón Iribertegui, El hombre y el caucho, Puerto Ayacucho: Vicariato Apostólico de Puerto Ayacucho (Venezuela), Monografia n.˚ 4, Caracas 1987, 307nn.
[13] Por. Amarílis Tupiassú, “Amazônia, das travessias lusitanas à literatura de até agora”, w: Estudos Avançados, vol. 19, n. 53, San Paolo (styczeń/kwiecień 2005): „W istocie, po zakończeniu pierwszej kolonizacji, Amazonia wciąż była regionem poddanym wiekowej chciwości, której obecnie nadaje się nową retorykę […] przez «czynniki cywilizacyjne», które nawet nie potrzebują personifikacji, aby prowokować i mnożyć nowe oblicza starej zagłady, teraz przez powolną śmierć”.
[14] Biskupi Amazionii Brazylijskiej, Carta al pueblo de Dios, Santarem - Brasil (6 lipca 2012).
[15] Św. Jan Paweł II, Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 1998, 3: AAS 90 (1998), 150; L’Osservatore Romano, wyd. polskie, n. 1/1998, s. 5.
[16] III Ogólna Konferencja Episkopatów Ameryki Łacińskiej i Karaibów, Documento de Puebla (23 marca 1979), 6.
[17] Instrumentum laboris, 6. Papież Paweł III, w Breve Veritatis ipse (2 czerwca 1537), potępił rasistowskie tezy, uznając godność osoby ludzkiej przedstawicieli ludów pierwotnych, bez względu na to czy są chrześcijanami, czy nie, uznał ich prawo do własności i zabronił redukowania ich do niewolnictwa. Stwierdzał: „Jako ludzie jak inni, […] nie mogą być absolutnie pozbawiani wolności i posiadania swoich dóbr, również ci, którzy pozostają poza wiarą w Jezusa Chrystusa”. To nauczanie zostało potwierdzone przez papieży: Grzegorza XIV, w Bulli Cum Sicuti (28 kwietnia 1591); Urbana VIII, w Bulli Commissum Nobis (2 kwietnia 1639); Benedykta XIV, w Bulli Immensa Pastorum Principis, zaadresowanej do Biskupów Brazylii (20 grudnia 1741); Grzegorza XVI, w Breve In Supremo (3 grudnia 1839); Leona XIII, w Liście do Biskupów Brazylii o niewolnictwie (5 maja 1888); Św. Jana Pawła II, w Orędziu do Indian Ameryki, Santo Domingo (13 października 1992), 2: Insegnamenti 15, 2 (1992), 341-347; L'Osservetore Romano, wyd. polskie, n. 12/1992, s. 34.
[18] Frederico Costa, Carta Pastoral (1909), wyd. Imprenta del gobierno del Estado de Amazonas, Manaus (1994), 83.
[19] Instrumentum laboris, 7.
[20] Przemówienie z okazji II Światowego Spotkania Przedstawicieli Ruchów Ludowych, Santa Cruz de la Sierra, Boliwia (9 lipca 2015): L’Osservatore Romano, wyd. polskie, n. 9/2015, s. 21.
[21] Przemówienie podczas spotkania z ludnością Amazonii, Puerto Maldonado – Peru (19 stycznia 2018): L’Osservatore Romano, wyd. polskie, n. 2/2018, s. 24.
[22] Instrumentum laboris, 24.
[23] Yana Lucila Lema, w: Tamyahuan Shamakupani. Por. http://siwarmayu.com/es/yana-lucila-lema-6-poemas-de-tamyawan-shamukupani-con-la-lluvia-estoy-viviendo/.
[24] Konferencja Episkopatu Ekwadoru, Cuidemos nuestro planeta (20 kwietnia 2012), 3.
[25] N. 142: AAS 107 (2015), 904-905.
[26] N. 82.
[27] Tamże, 83.
[28] Adhort. apost. Evangelii gaudium (24 listopada 2013), 239: AAS 105 (2013), 1116.
[29] Tamże, 218: AAS 105 (2013), 1110.
[30] Tamże.
[31] Por. Instrumentum laboris, 57.
[32] Por. Evaristo De Miranda, Quando o Amazonas corria para o Pacífico, Petrópolis (2007), 83-93.
[33] Juan Carlos Galeano, “Paisajes”, w: Amazonia y otros poemas, Universidad Externado de Colombia, Bogotá (2011), 31.
[34] Javier Yglesias, “Llamado”, w: Revista peruana de literatura, n. 6 (czerwiec 2007), 31.
[35] Enc. Laudato si’ (24 maja 2015), 144: AAS 107 (2015), 905.
[36] Posynodalna adhort. apost. Christus vivit (25 marca 2019), 186.
[37] Tamże, 200.
[38] Przesłanie wideo przed Światowym Dniem Młodzieży Tubylczej, Soloy - Panamá (18 stycznia 2019).
[39] Mario Vargas Llosa, Prólogo de El Hablador, Madrid (8 października 2007).
[40] Posynodalna adhort. apost. Christus vivit (25 marca 2019), 195.
[41] Św. Jan Paweł II, Enc. Centesimus annus (1 maja 1991), 50: AAS 83 (1991), 856.
[42] V Ogólna Konferencja Episkopatów Ameryki Łacińskiej i Karaibów. Dokument z Aparecidy (29 czerwca 2007), 97.
[43] Przemówienie podczas spotkania z ludnością Amazonii, Puerto Maldonado – Peru (19 stycznia 2018): L’Osservatore Romano, wyd. polskie n. 2/2018, s. 24.
[44] Instrumentum laboris, 123 e.
[45] Enc. Laudato si’ (24 maja 2015), 144: AAS 107 (2015), 906.
[46] Por. Benedykt XVI, Enc. Caritas in veritate (29 czerwca 2009), 51: AAS 101 (2009), 687: „Przyroda, zwłaszcza w naszych czasach, jest tak bardzo włączona w procesy społeczne i kulturowe, że niemal nie stanowi już zmiennej niezależnej. Pustynnienie i zubożenie pod względem produkcyjnym niektórych obszarów uprawnych jest również skutkiem zubożenia zamieszkującej je ludności i jej zacofania”.
[47] Orędzie na Światowy Dzień Pokoju 2007, 8: Insegnamenti, II/2 (2006), 776.
[48] Enc. Laudato si’ (24 maja 2015), 16;91;117;138;240: AAS 107 (2015), 854; 884; 894; 903; 941.
[49] Dokument Bolivia: informe país. Consulta presinodal, 2019, 36; por. Instrumentum laboris, 23.
[50] Instrumentum laboris, 26.
[51] Enc. Laudato si’ (24 maja 2015), 146: AAS 107 (2015), 906.
[52] Documento con aportaciones al Sínodo de la Diócesis de San José del Guaviare y de la Arquidiócesis de Villavicencio y Granada (Colombia); por. Instrumentum laboris, 17.
[53] Euclides Da Cunha, Los Sertones (Os Sertões), Buenos Aires (1946), 65-66.
[54] Pablo Neruda, “Amazonas”, w: Canto General (1938), I, IV.
[55] REPAM, Dokument Eje de Fronteras. Preparación para el Sínodo de la Amazonia, Tabatinga - Brasil (13 lutego 2019), 3; por. Instrumentum laboris, 8 .
[56] Amadeu Thiago De Mello, Amazonas, patria da agua (http://letras-uruguay.espaciolatino. com/aaa/mello_thiago/amazonas_patria_da_agua.htm).
[57] Vinicius De Moraes, Para vivir un gran amor, Buenos Aires (2013), 166.
[58] Juan Carlos Galeano, “Los que creyeron”, w: Amazonia y otros poemas, Universidad Externado de Colombia, Bogotá (2011), 44.
59] Harald Sioli, A Amazônia, Petropolis (1985), 60.
[60] Św. Jan Paweł II, Przemówienie do uczestników Międzynarodowego Kongresu na temat zdrowia i ochrony środowiska (24 marca 1997), 2: Insegnamenti, XX, 1 (1997), 521.
[61] Enc. Laudato si’ (24 maja 2015), 34: AAS 107 (2015), 860.
[62] Por. tamże, 28 – 31: AAS 107 (2015), 858-859.
[63] Tamże, 38: AAS 107 (2015), 862.
[64] Por. V Ogólna Konferencja Episkopatów Ameryki Łacińskiej i Karaibów. Dokument z Aparecidy (29 czerwca 2007), 86.
[65] Enc. Laudato si’ (24 maja 2015), 38: AAS 107 (2015), 862.
[66] Por. Tamże, 144,187: AAS 107 (2015), 905-906; 921.
[67] Por. Tamże, 183: AAS 107 (2015), 920.
[68] Tamże, 53: AAS 107 (2015), 868.
[69] Por. Tamże, 49: AAS 107 (2015), 866.
[70] Dokument przygotowawczy do Zgromadzenia Specjalnego Synodu Biskupów dla regionów Panamazońskich, 8.
[71] Enc. Laudato si’ (24 maja 2015), 56: AAS 107 (2015), 869.
[72] Tamże, 59: AAS 107 (2015), 870.
[73] Tamże, 33: AAS 107 (2015), 860.
[74] Tamże, 220: AAS 107 (2015), 934.
[75] Tamże, 215: AAS 107 (2015), 932.
[76] Sui Yun, Cantos para el mendigo y el rey, Wiesbaden (2000).
[77] Enc. Laudato si’ (24 maja 2015), 100: AAS 107 (2015), 887.
[78] Tamże, 204: AAS 107 (2015), 928.
[79] Por.: Dokumenty z Santarem (1972) i Manaos (1997) w: Narodowa Konferencja Biskupów Brazylii, Desafío missionário. Documentos da Igreja na Amazônia, Brasilia (2014), 9-28 i 67-84.
[80] Adhort. apost. Evangelii gaudium, (24 listopada 2013), 220: AAS 105 (2013), 1110.
[81] Tamże, 164: AAS 105 (2013), 1088-1089.
[82] Tamże, 165: AAS 105 (2013), 1089.
[83] Tamże, 161: AAS 105 (2013), 1087.
[84] Tak to rozumie Sobór Watykański II w 44 numerze Konstytucji Gaudium et spes, który mówi: „Kościół, od początku swej historii, nauczył się wyrażać Nowinę Chrystusową przy pomocy pojęć i języka różnych ludów, a ponadto starał się objaśniać ją z pomocą mądrości filozofów w tym celu, aby w miarę możności dostosować Ewangelię czy to do zdolności rozumienia przez ogół, czy też do wymagań mędrców. I to właśnie dostosowywanie się w głoszeniu objawionego słowa powinno stać się prawidłem wszelkiej ewangelizacji. Tym bowiem sposobem rozbudza się w każdym narodzie zdolność wyrażania Chrystusowej Nowiny po swojemu, a zarazem sprzyja się żywemu obcowaniu Kościoła z różnymi kulturami”.
[85] Schreiben an das pilgernde Volk Gottes in Deutschland (29 czerwca 2019), 9.
[86] Por. Św. Wincenty z Lerynu, Commonitorium primum, cap. 23: PL 50, 668: «Ut annis scilicet consolidetur, dilatetur tempore, sublimetur aetate»
[87] Schreiben an das pilgernde Volk Gottes in Deutschland (29 czerwca 2019), 9. Por. wyrażenie przypisywane Gustawowi Mahlerowi: „tradycja jest gwarancją przyszłości, a nie strażnikiem popiołów”.
[88] Przemówienie do profesorów i studentów uniwersytetu w Coimbrze (15 maja 1982), 5: AAS 107 (1982), 346; L’Osservatore Romano, wyd. polskie 5/1982, s. 15; por. Przemówienie do uczestników Krajowego Kongresu Kościelnego Ruchu Zaangażowania Kulturalnego (16 stycznia 1982), 2: Insegnamenti, 5/1 (1982), 131.
[89] Orędzie do Indian Ameryki, Santo Domingo (12 października 1992), 6: Insegnamenti, 15/2 (1982), 346; L’Osservatore Romano, wyd. polskie, n. 12/1992, s. 34; Przemówienie do uczestników Krajowego Kongresu Kościelnego Ruchu Zaangażowania Kulturalnego(16 stycznia 1982), 2: Insegnamenti, 5/1 (1982), 131.
[90] Św. Jan Paweł II, Posynodalna adhort. apost. Vita consecrata (25 marca 1996), 98: AAS 88 (1996), 474-475.
[91] N. 115: AAS 105 (2013), 1068.
[92] Tamże, 116: AAS 105 (2013), 1068.
[93] Tamże.
[94] Tamże, 129: AAS 105 (2013), 1074.
[95] Tamże, 116: AAS 105 (2013), 1068.
[96] Tamże, 117: AAS 105 (2013), 1069.
[97] Tamże.
[98] Św. Jan Paweł II, Przemówienie do Papieskiej Rady ds. Kultury (17 stycznia 1987), 5: Insegnamenti 10/1 (1987), 125; Jan Paweł II, Orędzia, przesłania, przemówienia okolicznościowe, t. V, Kraków, 2008, s. 768.
[99] Adhort. apost. Evangelii gaudium (24 listopada 2013), 129: AAS 105 (2013), 1074.
[100] IV Ogólna Konferencja Episkopatów Ameryki Łacińskieji Karaibów, Documento de Santo Domingo (12-28 października 1992), 17.
[101] Adhort. apost. Evangelii gaudium (24 listopada 2013), 198: AAS 105 (2013), 1103.
[102] Cfr Vittorio Messori - Joseph Ratzinger, Rapporto sulla fede, Cinisello Balsamo 1985, 211-212.
[103] Adhort. apost. Evangelii gaudium (24 listopada 2013), 198; AAS 105 (2013), 1103.
[104] Pedro Casaldáliga, “Carta de navegar (Por el Tocantins amazónico)”, w: El tiempo y la espera, Santander 1986.
[105] Św. Tomasz z Akwinu tak to tłumaczy: “Na trzy bowiem sposoby Bóg jest obecny w rzeczach. Pierwszy jest wspólny wszystkim za pośrednictwem mocy, obecności i istoty; inny za pośrednictwem łaski w świętych; trzeci sposób jest wyjątkowy w Chrystusie i [dokonuje się] w unii [hipostatycznej]” (Ad Colossenses, II, 2: tł. Ireneusz Mikołajczyk, Piotr Roszak, Toruń 2012, s. 115).
[106] Enc. Laudato si’ (24 maja 2015), 235: AAS 107 (2015), 939.
[107] III Ogólna Konferencja Episkopatów Ameryki Łacińskiej i Karaibów, Documento de Puebla (23 marca 1979), 196.
[108] Adhort. apost. Evangelii gaudium (24 listopada 2013), 178: AAS 105 (2013), 1094.
[109] Sobór Watykański II, Konst. dogmat. Lumen gentium o Kościele, 11; por. Adhort. Apost. Gaudete et exsulalte (19 marca 2018), 10-11.
[110] Vicariatos Apostólicos De La Amazonia Peruana, “Segunda asamblea episcopal regional de la selva”, San Ramón - Perú (5 października 1973); w: Éxodo de la Iglesia en la Amazonia. Documentos pastorales de la Iglesia en la Amazonia peruana, Iquitos (1976), 121.
[111] Adhort. Apost. Evangelii gaudium, (24 listopada 2013), 123: AAS 105 (2013), 1071.
[112] Por. Adhort. apost. Gaudete et exsulalte (19 marca 2018), 126-127.
[113] Tamże, 32.
[114] Enc. Laudato si’ (24 maja 2015), 235: AAS 107 (2015), 939.
[115] Tamże.
[116] Tamże, 236: AAS 107 (2015), 940.
[117] Tamże.
[118] Tamże, 235: AAS 107 (2015), 939.
[119] Por. Konst. Sacrosanctum Concilium o świętej liturgii, 37-40.65.77.81.
[120] Na Synodzie pojawiła się propozycja opracowania „rytu amazońskiego”.
[121] Enc. Laudato si’ (24 maja 2015), 237: AAS 107 (2015), 940.
[122] Posynodalna adhort. apost. Amoris laetitia (19 marca 2016), 49: AAS 108 (2016), 331; por. Tamże, 305: AAS 108 (2016), 436-437.
[123] Por. tamże, 296, 308: AAS 108 (2016), 430-431; 438.
[124] V Ogólna Konferencja Episkopatów Ameryki Łacińskiej i Karaibów, Dokument z Aparecidy (29 czerwca 2007), 100, e.
[125] Por. Kongregacja Nauki Wiary, List Sacerdotium ministeriale do Biskupów Kościoła Katolickiego o niektórych zagadnieniach dotyczących szafarza Eucharystii (6 sierpnia 1983): AAS 75 (1983), 1001-1009.
[126] List apost. Mulieris dignitatem (15 sierpnia 1988), 27: AAS 80 (1988), 1718.
[127] Św. Tomasz z Akwinu, Summa Theologiae III, q. 8, a. 1, resp.
[128] Por. Sobór Watykański II, Dekret Presbyterorum ordinis, o posłudze i życiu kapłanów, 5; Św. Jan Paweł II, Enc. Ecclesia de Eucharistia (17 kwietnia 2003), 22: AAS 95 (2003), 448.
[129] Do kapłana należy także udzielanie sakramentu namaszczenia chorych, który jest ściśle związany z odpuszczeniem grzechów: „A jeśliby popełnił grzechy, będą mu odpuszczone” (Jk 5, 15).
[130] Katechizm Kościoła Katolickiego, 1396; Św. Jan Paweł II, Enc. Ecclesia de Eucharistia (17 kwietnia 2003), 26: AAS 95 (2003), 491; por. Henride Lubac, Meditation sur l´Eglise, Paris (1968), 101.
[131] Sobór Watykański II, Dekret Presbyterorum ordinis, o posłudze i życiu kapłanów, 6.
[132] Uderzające jest to, że w niektórych krajach dorzecza Amazonki jest więcej misjonarzy dla Europy lub Stanów Zjednoczonych, niż by pomagać swoim własnym Wikariatom Amazonii.
[133] Na Synodzie mówiono również o braku seminariów dla formacji kapłańskiej kandydatów z rdzennej ludności.
[134] Por. Sobór Watykański II, Konst.dogmat. Lumen gentium o Kościele, 3.
[135] Św. Paweł VI, Homilia, Uroczystość Bożego Ciała (17 czerwca 1965): Insegnamenti 3 (1965), 358.
[136] Możliwe jest, by biskup, z powodu braku kapłanów, dopuścił „do współudziału w trosce o pasterzowanie parafii diakona lub jakąś inną osobę nie mającą święceń kapłańskich, albo jakąś wspólnotę osób” (Kodeks Prawa Kanonicznego, 517 § 2).
[137] V Ogólna Konferencja Episkopatów Ameryki Łacińskiej i Karaibów, Dokument z Aparecidy (29 czerwca 2007), 178.
[138] Tamże, 475.
[139] Instrumentum laboris, 65.
[140] Tamże, 63.
[141] Tamże, 129, d, 2.
[142] Adhort. apost. Evangelii gaudium (24 listopada 2013), 228: AAS 105 (2013), 1113.
[143] Tamże, 226: AAS 105 (2013), 1112.
[144] Por. Sobór Watykański II, Dekl. Nostra aetate o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich, 2.
[145] CELAM, III Simposio latinoamericano sobre Teología india, Ciudad de Guatemala (23-17 października 2006).
„Trzeba doceniać to, co robią i dawać im narzędzia do dalszego dążenia naprzód” .
Poinformował o tym dyrektor Biura Prasowego Stolicy Apostolskiej, Matteo Bruni.
Franciszek zrezygnował z publikacji adhortacji posynodalnej.
Jako dewizę biskupiego posługiwania przyjął słowa „Ex hominibus, pro hominibus” (Z ludu i dla ludu).