Jak rozumiem wolność

W tym celu nie muszę wcale odwiedzać schronisk dla bezdomnych, ciucholandów czy misji dworcowych dawniej w Trewirze, dziś w Monachium. Nie, wystarczy pojechać do do­wolnej parafii w mojej archidiecezji, nie tylko w jej stolicy, ale i na prowincji. Ubóstwo nie jest już w naszym społeczeństwie zjawiskiem marginalnym. W szczególnie szokujący sposób widać to na przykładzie rosnącego ubóstwa dzieci. (…)

Dlatego sądzę, że Kościół ma do odegrania publiczną rolę nie tylko jako „instytucja moralna”. Wolfgang Huber, przewodniczący Rady Niemieckiego Kościoła Ewangelickiego, biskup Berlina i Brandenburga, ujął to w sformułowaniu, że Kościół powinien być „Kościołem publicznym”. Tzw. prywatyzację re­ligii uważam za redukcję chrześcijańskiej wiary. Oczywiście wybór wiary jest sprawą prywatną, ale zarazem w najwyższym stopniu publiczną, podobnie jak wybór życia rodzinnego czy uczciwego moralnie. (…)

W tej właśnie perspektywie chciałbym dalej przedstawić pewne przemyślenia na temat wolności, zwłaszcza zaś tego ro­zumienia wolności, jakie panowało w krytykowanym przez Marksa kapitalizmie. Z tego kapitalizmu XIX wieku odnajdu­jemy w dzisiejszej rzeczywistości znowu, jak napisałem na po­czątku swojego fikcyjnego listu do mego kuzyna po nazwisku, niepokojąco wiele zjawisk. Dlatego też chciałbym postawić py­tanie, czy również dziś jest jeszcze możliwa gospodarka rynko­wa łącząca zasadę wolności rynkowej z równością społeczną. Chciałbym pójść śladami pytania, czy jest możliwe uwzględnie­nie uzasadnionych trosk i życzeń ludzi, o których pisałem na początku tego rozdziału – przedsiębiorców, pracowników, bez­robotnych i ich rodzin. (...)

Co z tych zasadniczych myśli (...) wy­nika dla naszego tematu? Chciałbym to ująć w trzech punktach.

Po pierwsze: nie ma powrotu do starego świata! Cofnię­cie się do nostalgicznie rozumianej przeszłości jest niemożliwe. Musimy się powierzyć nowoczesności, oświeceniu wraz z jego osiągnięciami: odkryciami poznawczymi, poszerzeniem hory­zontu myślenia, nowymi możliwościami. Uważam nowoczesność za postęp i obcy jest mi pogląd, rozpowszechniony m.in. w niektórych kościelnych kręgach, że nowoczesny świat należa­łoby widzieć tylko w sposób pesymistyczny i krytyczny. Według mnie jest to naciągane i przesadzone, a często też nieprawdzi­we. Streszczając: nowoczesność jest postępem w ludzkich dzie­jach, postępem są nowe przestrzenie wolności. Od tego nie ma odwrotu.

Po drugie, co musi tu być koniecznie dodane: w swoim paradygmacie wolności oświecenie nie odpowiada na pytanie, jaką treścią należałoby ją wypełnić. Dlatego też może ona po­zostać pustą formułą. I dlatego też musi zostać związana – albo trzeba odtworzyć na nowo jej dawne powiązanie – z fundamen­talnymi normami moralnymi. Bez tego powiązania wolność stanie się otwartą na wszystko dowolnością, igraszką interesów i siły. Tak więc myślenie oświeceniowe samo potrzebuje – by się tak wyrazić – oświecenia, potrzebuje tego, co Horkheimer i Adorno nazwali dialektyką oświecenia; potrzeba nam „oświecenia oświeconego”.

Po trzecie: w centrum tego programu „oświecenia oświe­conego” winien stać człowiek i jego godność. Jeśli nie zgodzi­my się co do tego, że godność człowieka jest nienaruszalna i że nawet większości nie wolno dowolnie jej reinterpretować, to poszerzenie przestrzeni wolności może się zwrócić przeciw człowiekowi. Tendencje zmierzające w tym właśnie kierunku można obecnie łatwo dostrzec – także w życiu gospodarczym. I powinno być dozwolonym uczciwe wskazanie tych niebezpieczeństw. Nie mówię, że wszystko hurtem jest złe, ale sygnały są bardzo alarmujące. I właśnie tu Kościół, wszyscy chrześcijanie są zobowiązani do czujności i do zabierania głosu.