Mater Populi fidelis

[1] Rada Biskupów Ameryki Łacińskiej, V Ogólna Konferencja Episkopatów Ameryki Łacińskiej i Karaibów (Aparecida, 13-31 maja 2007), n. 265: tłum. pol.: Aparecida. V Ogólna Konferencja Episkopatów Ameryki Łacińskiej i Karaibów. Dokument końcowy. Jesteśmy uczniami i misjonarzami Jezusa Chrystusa, aby nasze narody miały w Nim życie, tłum. Krzysztof Zabawa, Krzysztof Łukoszczyk, wykonano na zlecenie Zespołu KEP ds. Nowej Ewangelizacji, Gubin, 2014, n. 265, s. 132. Cytowane w n. 78 niniejszej Noty.

[2] Por. Św. Augustyn, O świętym dziewictwie, 6: PL 40, 399: tłum. pol.: Święty Augustyn, Pisma monastyczne, tłum. Przemysław Nehring, Kraków-Tyniec 2002, s. 277.

[3] Dykasteria Nauki Wiary, Normy postępowania w rozeznawaniu domniemanych zjawisk nadprzyrodzonych (17 maja 2024): AAS 116 (2024), 771-794.

[4] W niektórych z tych zjawisk lub objawień Dziewica Maryja jest nazywana Współodkupicielką, Odkupicielką, Kapłanką, Pomocnicą, Pośredniczką wszelkich łask, Matką łaski, Matką duchową itp.

[5] Por. Św. Paweł VI, Adhort. apost. Marialis cultus (2 lutego 1974), n. 26: AAS 66 (1974), 136-139.

[6] Por. Tamże, n. 28: AAS 66 (1974), 139-141.

[7] Por. Tamże, n. 37: AAS 66 (1974), 148-149.

[8] Św. Jan Paweł II, Audiencja generalna (9 kwietnia 1997), n. 3: L’Osservatore Romano, 10 aprile 1997, 4: tłum. pol.: Maryja – szczególna współpracowniczka odkupienia: L’Osservatore Romano, wyd. pol. 6(193)/1997, s. 45.

[9] Franciszek, Homilia. Dum Summus Pontifex Eucharistiam celebrat in sollemnitate Inmaculatae Conceptionis B.M.V. necnon Portam Sanctam Basilicae Vaticanae aperit (8 grudnia 2015): AAS 108 (2016), 8: tłum. pol.: Jak Miłosierny Samarytanin: L’Osservatore Romano, wyd. pol. 12(378)/2015, s. 5.

[10] Por. Św. Jan Paweł II, Enc. Redemptoris Mater (25 marca 1987), n. 26: AAS 79 (1987), 396.

[11] Relacja między Adamem a Chrystusem, która pojawia się w tekstach św. Pawła (Rz 5, 18-19 i 1 Kor 15, 22), posłużyła Ojcom Kościoła do ustalenia paraleli między Ewą a Maryją. Na przykład Św. Justyn, Dialog z Żydem Tryfonem, n. 100, 5-6: PG 6, 710CD-711A; Św. Ireneusz z Lyonu, Przeciwko herezjom, III, 22, 4: PG 7/1, 959C-960A; Tertulian, O Ciele Chrystusa, XVII, 5: PL 1, 782B. Ta antynomiczna paralela między Ewą a Maryją jest pierwszym podejściem Ojców Kościoła do tematu współpracy Dziewicy w dziele odkupienia dokonanym przez Chrystusa: tak jak Ewa przyniosła zgubę, tak wiara Maryi przyniosła nam zbawienie. Liczne świadectwa patrystyczne na temat Dziewicy jako nowej Ewy dostarczają nam interesujących elementów z teologicznego punktu widzenia: a) Maryja i kobieta, ponieważ w Maryi kobieta powraca do swego pierwotnego blasku i osiąga ostateczną pełnię; b) Maryja i Chrystus jako oblubienica-współpracownica, tworząca z Synem ważne i zbawcze dzieło odnowienia lub odnowy mesjanicznej; c) Maryja i Kościół, ponieważ w Maryi powstaje podwójna relacja z Kościołem: relacja wzorcowa, jako prototyp, oraz relacja bycia Matką Kościoła.

[12] Św. Augustyn z Hippony, O świętym dziewictwie, 6: PL 40, 399: tłum. pol.: Święty Augustyn, Pisma monastyczne, s. 277.

[13] Por. Św. Jan Paweł II, Enc. Redemptoris Mater (25 marca 1987), n. 31: AAS 79 (1987), 402-403.

[14] Por. np. Św. Efrem, Hymni de Nativitate: SC 459; Św. Jan Damasceński, In dormitionem Deiparae I, 8: SC 80, 100-104.

[15] Por np. Octoëchus magnus, Roma 1885, 152: „Dla Ciebie staliśmy się uczestnikami boskiej natury, o zawsze Dziewico, Theotókos, ponieważ dla nas urodziłaś Boga Wcielonego. Dlatego wszyscy z oddaniem wielbimy Cię, jak należy” (tłumaczenie z oryginalnego greckiego tekstu Theotokion z poetyckiego Kathisma po pierwszej stasis). Inny, bardziej znaczący przykład maryjnej pobożności, to słynny Hymnus Akathistos (z V w.), złożony z 24 strof. Tytuł oznacza po prostu, że czyta się go, stojąc, a nie siedząc, jako wyraz szczególnego szacunku wobec Matki Maryi. Poeta zwraca się do Niej z użyciem najpiękniejszych przymiotników i metafor pełnych symboli, prosząc Ją o przyjęcie jego poetyckiej ofiary i wstawiennictwo w zbawieniu rodzaju ludzkiego od grzechu: por. E.M. Toniolo, O.S.M., Akathistos. Inno alla Madre di Dio, Roma 2017.

[16] Najstarsze świadectwo tego tytułu pochodzi z Egiptu z datacją na III w. Por. Papirus 470 z Biblioteki Jana Rylandsa z Manchesteru (Wielka Brytania), który w dużej części zawiera tekst grecki tej modlitwy maryjnej. Łacińska wersja tej modlitwy brzmi następująco: „Sub tuum praesidium confugimus, Sancta Dei Genetrix. Nostras deprecationes ne despicias in necessitatibus, sed a periculis cunctis libera nos semper, Virgo gloriosa et benedicta” („Pod Twoją obronę uciekamy się, Święta Boża Rodzicielko, naszymi prośbami racz nie gardzić w potrzebach naszych, ale od wszelakich złych przygód racz nas zawsze wybawiać, Panno chwalebna i błogosławiona”: tłum. pol.: Kompendium Katechizmu Kościoła katolickiego, tłum. Roman Murawski, Kielce 2005, s. 203).

[17] Ikonograficzne przedstawienia Najświętszej Maryi Panny opierają się na szeregu ustalonych wzorców, w szczególności: Odēghētria, wskazująca ręką „drogę” swojemu synowi, jeszcze w łonie; Eleousa, czyli Miłosierna (Czuła), ukazującą głęboką więź między Matką a Synem, który opiera swoje oblicze na obliczu Matki; oraz Platytera, czyli „najszersza na niebie”, ponieważ sama w sobie zawiera Chrystusa, przedstawiana z małym Jezusem na piersi. Z tych trzech modeli wywodzi się większość innych przedstawień, takich jak Galaktotrophousa, karmiąca dziecko mlekiem; Kyriōtissa albo Pani, trzymająca dziecko na kolanach jak tron; Panagia, czyli cała święta, nosząca czerwoną szatę wyrażającą pełnię świętości; Deēsis, gdzie Maryja ukazana jest po prawej stronie swojego ukrzyżowanego Syna w majestacie (Pantokratōr), podczas gdy wstawia się wspólnie z Janem Chrzcicielem, stojącym po lewej stronie, w obronie nas wszystkich. W innych ikonach Maryja przedstawiana jest w jedności ze świętymi w orędziu wstawiennictwa, często z Janem Chrzcicielem, jako ostatnimi przedstawicielami Starego Przymierza i jednocześnie jako pierwszymi członkami nowego ludu.

[18] Por. Benedykt XVI, Audiencja generalna (27 maja 2009): L’Osservatore Romano, 28 maggio 2009, 1: tłum. pol.: Św. Teodor Studyta: L’Osservatore Romano wyd. pol. 9(316)/2009, s. 40-42; Św. Grzegorz z Nareku, Prex 26 i 80: Ad Deiparam: SC 78, 160-164, 428-432.

[19] Autorzy wschodni, tacy jak Jakub z Sarug (†521), św. Roman Melodos (†555-562), św. Jan Damasceński (†749) i Jan Geometres (Kyriotes) (†1000) już wcześniej poruszali temat zjednoczenia Maryi z odkupieńczą ofiarą Chrystusa na krzyżu.

[20] Por. Św. Bernard z Clairvaux, In Purificationem Deiparae, III, 2: PL 183, 370C.

[21] Por. Arnold z Bonneval, De laudibus B. M. Virginis, I, 3c. 12, 4: PL 189, 1727A.

[22] W nauczaniu poprzedzającym Sobór Watykański II wyróżnia się: Bł. Pius IX, Konst. apost. Ineffabilis Deus (8 grudnia 1854): Pontificis Maximi Acta. Pars prima, Roma 1854, 597-619; Leon XIII, Enc. Iucunda semper expectatione (8 września 1894): ASS 27 (1894-1895), 177-184; Tenże, Enc. Adiutricem populi (5 września 1895): ASS 28 (1895-1896), 129-136; Św. Pius X, Enc. Ad diem illum laetissimum (2 lutego 1904): ASS 36 (1903-1904), 453; Benedykt XV, List apost. Inter sodalicia a la Cofradía de Ntra. Sra de la Buena Muerte (22 marca 1918): AAS 10 (1918), 182; Pius XI, Enc. Miserentissimus Redemptor (8 maja 1928): AAS 20 (1928), 165-178; Pius XII, Enc. Mystici corporis Christi (29 czerwca 1943): AAS 35 (1943), 193-248; Tenże, Enc. Ad caeli Reginam (11 października 1954): AAS 46 (1954), 634-635.

[23] Sobór Watykański II, Konst. dogmat. Lumen gentium (21 listopada 1964), n. 56: AAS 57 (1965), 60: tłum. pol.: Sobór Watykański II, Konstytucje. Dekrety. Deklaracje. Tekst polski. Nowe tłumaczenie, Poznań 2002, s. 157.

[24] Por. Bł. Pius IX, Konst. apost. Ineffabilis Deus (8 grudnia 1854): Pontificis Maximi Acta. Pars prima, Roma 1854, 616: (DH 2803): „Najświętsza Maryja Panna od pierwszej chwili swojego poczęcia – mocą szczególnej łaski i przywileju wszechmogącego Boga oraz ze względu na przewidywane zasługi Jezusa Chrystusa, Zbawiciela rodzaju ludzkiego – została zachowana wolna od wszelkiej zmazy grzechu pierworodnego”: tłum. pol.: Niepokalana Matka Chrystusa. Materiały z sympozjum mariologicznego Lublin, 23-24 kwietnia 2024 r., red. Krzysztof Kowalik, Kazimierz Pek, Polskie Towarzystwo Mariologiczne, Częstochowa-Lublin 2004, s. 267. Por. Sobór Watykański II, Konst. dogmat. Lumen gentium (21 listopada 1964), n. 53: AAS 57 (1965), 58: tłum. pol.: Sobór Watykański II, Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, s. 155: „Odkupiona w sposób najwznioślejszy ze względu na zasługi swego Syna”.

[25] Por. Św. Ambroży, Exp. Evangelii secundum Lucam, II, 7: PL 15, 1555.

[26] Por. Franciszek, Anioł Pański w uroczystość Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (15 sierpnia 2013): L’Osservatore Romano, 17-18 agosto 2013, 8: tłum. pol.: Każde „tak” powiedziane Bogu jest krokiem ku niebu: L’Osservatore Romano, wyd. pol. 10(355)/2013, s. 54.

[27] Św. Paweł VI, Adhort. apost. Marialis cultus (2 lutego 1974), n. 25: AAS 66 (1974), 135: tłum. pol.: Tak czcić Matkę Bożą. Paweł VI o kulcie Najświętszej Maryi Panny, red. Stanisław Celestyn Napiórkowski, Niepokalanów 2004, s. 70.

[28] To nie jest po prostu „matka-żywicielka”: por. Św. Jan Paweł II, Enc. Redemptoris Mater (25 marca 1987), n. 20: AAS 79 (1987), 384-387.

[29] Benedykt XVI, Sacrum Pontificale cum novis Cardinalibus (25 marca 2006): AAS 98 (2006), 330; por. Św. Paweł VI, Adhort. apost. Signum magnum (13 maja 1967), n. 5: AAS 59 (1967), 469: tłum. pol.: Tak czcić Matkę Bożą. Paweł VI o kulcie Najświętszej Maryi Panny, s. 16: „Skoro tylko upewniła się Maryja ze słów Archanioła Gabriela, że Bóg Ją wybrał na dziewiczą Matkę Jego Syna Jednorodzonego, bez wahania zgodziła się na dzieło, które miało pochłonąć wszystkie siły Jej słabej natury i oświadczyła: «Oto ja Służebnica Pańska, niech mi się stanie według słowa Twego» (Łk 1, 38)”.

[30] H.U. von Balthasar, Teodramática. Las personas del drama: el hombre en Cristo, vol. 3, Madrid 1993, 274; por. Św. Cyryl Aleksandryjski, Ep. II ad Nestorium: DH 251: „W ten sposób oni (święci ojcowie) pozwolili nazywać Świętą Dziewicę Matką Boga”: DH 251; oraz Sobór Efeski, kan. 1: DH 252.

[31] Na chwilę obecną wiemy, że wydarzyło się to w XV w., z ręki benedyktyńskiego hymnografa, który pozostawił nam następującą ręcznie spisaną modlitwę, zachowaną w klasztorze św. Piotra w Salzburgu: „Pia dulcis et benigna / nullo prorsus luctu digna / si fletum hinc eligeres / ut compassa Redemptori / captivato transgressori / tu corredemptrix fieres”: De compassione BMV, 20: G.M. Dreves (ed.), Analecta Hymnica Medii Aevi, XLVI, Leipzig 1905, n. 79, 127 („Pobożna, słodka i łaskawa, / wcale niegodna żadnego żalu, / gdybyś tu wybrała łzy, / aby współczuć Odkupicielowi, / zniewolonemu przez grzesznika, / stałabyś się współodkupicielką”).

[32] Teologowie rozumieją tytuł Współodkupicielki na różne sposoby: a) Bezpośrednia współpraca, chrystotopiczna lub maksymalistyczna, która uznaje współpracę Maryi za bliską, bezpośrednią i natychmiastową wobec tego Odkupienia (obiektywnego). W tym sensie zasługi Maryi, choć dobrze podporządkowane zasługom Chrystusa, miałyby wartość odkupieńczą dla zbawienia; b) Współpraca pośrednia lub minimalistyczna, ograniczona do „tak” z Nazaretu. Chodziłoby o współpracę pośrednią, która umożliwiła Wcielenie jako krok poprzedzający Odkupienie; c) Współpraca bezpośrednia receptywna lub eklezjotypiczna, współuczestnictwo w Odkupieniu obiektywnym polega na tym, że Maryja przyjęła owoce odkupieńczej ofiary Zbawiciela, reprezentując Kościół. Jednak jest to współpraca bezpośrednia receptywna, gdyż Maryja po prostu przyjęła Odkupienie Chrystusa, stając się „pierwszym Kościołem”.

[33] Za pontyfikatu św. Piusa X tytuł Współodkupicielka pojawia się w dokumencie Świętej Kongregacji Obrzędów i Świętego Oficjum. Por. Święta Kongregacja Obrzędów, Dolores Virginis Deiparae (13 maja 1908): ASS 41 (1908), 409; Kongregacja Świętego Oficjum, Dekret Sunt Quos Amor (26 czerwca 1913): AAS 5 (1913), 364, który pochwala zwyczaj dodawania do imienia Jezusa imienia „Matris suae, corrdemptricis nostrae, beatae Mariae” („Jego Matki, naszej współodkupicielki, błogosławionej Maryi”); Tenże, Preghiera di riparazione alla beata Vergine Maria (22 stycznia 1914): AAS 6 (1914), 108, gdzie Maryja jest nazwana „corredentrice del genere umano” („współodkupicielka rodzaju ludzkiego”). Pierwszym papieżem, który użył terminu „Współodkupicielka”, był Pius XI, w brewe z 20 lipca 1925 r., zwracając się do Królowej Różańca Świętego z Pompejów: Pius XI, Ad B.V.M. a sacratissimo Rosario in Valle Pompeiana, w: Święta Penitencjaria Apostolska, Enchiridion Indulgentiarum, Roma 1952, n. 628: „Ma ricordati pure che sul Calvario divenisti la Corredentrice, cooperando per la crocifissione del tuo cuore alla salvezza del mondo, insieme col tuo Figliuolo crocifisso” („Pamiętaj jednak, że na Kalwarii stałaś się Współodkupicielką, współpracując poprzez ukrzyżowanie swojego serca dla zbawienia świata, wraz ze swoim ukrzyżowanym Synem”); Tenże, Discorso “Ecco di nuovo” ad un gruppo di pellegrini di Vicenza (30 listopada 1933): L’Osservatore Romano, 1 dicembre 1933, 1.

[34] Por. Tenże, Radiomessaggio a chiusura dell’Anno Santo della Redenzione a Lourdes (28 kwietnia 1935): L’Osservatore Romano, 20-30 aprile 1935, 1.

[35] Por. Tenże, Ad B.V.M. a sacratissimo Rosario in Valle Pompeiana, w: Święta Penitencjaria Apostolska, Enchiridion Indulgentiarum, Roma 1952, n. 628.

[36] Por. Św. Jan Paweł II, Audiencja generalna (10 grudnia 1980): L’Osservatore Romano, 11 dicembre 1980, 2: tłum. pol.: Sens pojęć „nieczystość” i „czystość”, w: Tenże, Nauczanie papieskie, III, 2, przygot. do druku Eugeniusz Weron, Antoni Jaroch, Poznań-Warszawa 1986, s. 817-821; Tenże, Audiencja generalna (8 września 1982): L’Osservatore Romano, 10 settembre 1982, 2: tłum. pol.: Podstawy sakramentalności całego życia chrześcijańskiego, w: Tenże, Nauczanie papieskie, V, 2, Poznań 1996, s. 343-349; Tenże, Anioł Pański (4 listopada 1984): L’Osservatore Romano, 5-6 novembre 1984, 7: tłum. pol.: W łączności ze świętym Karolem zwracam się do Matki Kościoła, w: Tenże, Nauczanie papieskie, VII, 2, Poznań 2002, s. 573-574; Tenże, Omelia nel Santuario di Nostra Signora di Alborada a Guayaquil (Ecuador) (31 stycznia 1985): L’Osservatore Romano, 2 febbraio 1985, 6: tłum. pol.: „Alborada” brzask, który zapowiada dzień, w: Tenże, Nauczanie papieskie, VIII, 1, Poznań 2003, s. 174-177; Tenże, Modlitwa Anioł Pański w Niedzielę Palmową (31 marca 1985): L’Osservatore Romano, 1-2 aprile 1985, 10: tłum. pol.: Oto Matka waszej młodości, w: Tamże, s. 459; Tenże, Discorso ai Pellegrini dell’Opera Federativa Trasporto Ammalati a Lourdes (OFTAL) (24 marca 1990): L’Osservatore Romano, 25 marzo 1990, 4; Tenże, Anioł Pański (6 października 1991): L’Osservatore Romano, 7-8 ottobre 1991, 7: tłum. pol.: Maryja w życiu św. Brygidy: L’Osservatore Romano, wyd. pol. 11(137)/1991, s. 55. Po spotkaniu Feria IV w ówczesnej Kongregacji Nauki Wiary dnia 21 lutego 1996 r. Jan Paweł II nie będzie już używał tytułu „Współodkupicielka”. Warto również zauważyć, że tytuł ten nie pojawia się w Encyklice Redemptoris Mater z 25 marca 1987 r., która jest dokumentem par excellence zawierającym wyjaśnienie św. Jana Pawła II dotyczące roli Maryi w dziele Odkupienia.

[37] J. Kard. Ratzinger, Verbale della Feria IV del 21 febbraio 1996, Archiwum Dykasterii Nauki Wiary.

[38] J. Ratzinger – P. Seewald, Bóg i świat. Wiara i życie w dzisiejszych czasach. Z kardynałem Josephem Ratzingerem Benedyktem XVI rozmawia Peter Seewald, tłum. Grzegorz Sowinski, Kraków 2005, s. 281-282.

[39] Franciszek, Homilia. Occasione celebrationis liturgicae Beatae Mariae Virginis de Guadalupe (12 grudnia 2019): AAS 112 (2020), 9.

[40] Tenże, Meditazioni quotidiane. La Dolorosa, discepola e madre (3 kwietnia 2020): L’Osservatore Romano, 4 aprile 2020, 8: tłum. pol.: Matka Boża Bolesna – uczennica i matka: L’Osservatore Romano, wyd. pol. 5(422)/2020, s. 38.

[41] Tenże, Audiencja generalna (24 marca 2021): L’Osservatore Romano, 24 marzo 2021, 8: tłum. polskie: Modlitwa w komunii z Maryją: L’Osservatore Romano, wyd. pol. 4-5(432)/2021, s. 29.

[42] Pius XII, Enc. Haurietis Aquas (15 maja 1956), n. 10: AAS 48 (1956), 321: tłum. pol.: Bóg bliski. Historia i teologia kultu Najświętszego Serca Jezusa, red. Czesław Drążek, Ludwik Grzebień, Kraków 1984, s. 300-329.

[43] Por. Św. Andrzej z Krety, In Nativitatem Mariae, IV: PG 97, 865A.

[44] Por. Św. German I, In annuntiationem s. Deiparae: PG 98, 322BC.

[45] Por. Św. Jan Damasceński, In dormitionem Deiparae, I: PG 96, 712B-713A.

[46] 12 stycznia 1921 r. Benedykt XV, na prośbę kardynała Désiré-Josepha Merciera, zezwolił Kościołowi w Belgii na Oficjum i Mszę ku czci Najświętszej Maryi Panny „Pośredniczki wszystkich łask”, które miały być celebrowane 31 maja. Stolica Apostolska później udzieliła podobnych zgód na te same celebracje Oficjum i Mszy wielu innym diecezjom i zgromadzeniom zakonnym, po uprzednim złożeniu prośby: por. AAS 13 (1921), 345.

[47] Por. Sobór Watykański II, Konst. dogmat. Lumen gentium (21 listopada 1964), n. 62: AAS 57 (1965), 63; Papieska Międzynarodowa Akademia Mariologiczna, Un nuovo dogma mariano?: L’Osservatore Romano, 4 giugno 1997, 10: „La Costituzione Lumen gentium, che con meditata scelta non contiene la definizione dogmatica della mediazione, fu approvata con 2151 voti favorevoli su 2156 votanti. (…) Ad appena 33 anni dalla promulgazione della Lumen gentium (…) non è cambiato sostanzialmente il panorama ecclesiale, teologico ed esegetico”. Questa affermazione della Pontificia Accademia Mariana Internazionale si andava a sommare alla Dichiarazione della Commissione teologica creata nella cornice del XII Congresso Mariologico Internazionale (Czestochowa, da 12 al 24 agosto 1996) che considerò inadeguato procedere con la definizione dogmatica di Maria come „mediatrice”, „corredentrice” e „avvocata” („Konstytucja Lumen gentium, która w wyniku przemyślanej decyzji nie zawiera dogmatycznej definicji pośrednictwa, została przyjęta 2151 głosami za spośród 2156 głosujących. (…) Zaledwie 33 lata po ogłoszeniu Lumen gentium (…) sytuacja kościelna, teologiczna i egzegetyczna nie uległa zasadniczej zmianie”. To stwierdzenie Papieskiej Międzynarodowej Akademii Maryjnej uzupełniało deklarację Komisji Teologicznej utworzonej w ramach XII Międzynarodowego Kongresu Mariologicznego (Częstochowa, 12-24 sierpnia 1996 r.), która uznała za niewłaściwe kontynuowanie prac nad dogmatyczną definicją Maryi jako „Pośredniczki”, „Współodkupicielki” i „Orędowniczki”. Por. Commissione Teologica del Congresso di Czestochowa, Richiesta di definizione del dogma di Maria Mediatrice, Corredentrice e Avvocata. Dichiarazione della Commissione teologica del Congresso di Czestochowa: L’Osservatore Romano, 4 giugno 1997, 10.

[48] Św. Paweł VI, Przemówienie na zakończenie III Sesji Soboru Watykańskiego II (21 listopada 1964): AAS 56 (1964), 1014: tłum. pol.: Matka Odkupiciela Matką Kościoła. Dokumenty, wybór i oprac. Instytut Prymasowski Ślubów Narodu, Warszawa 1990, s. 209.

[49] Por. Św. Bernard z Clairvaux, Hom. in laudibus Virginis Matris, IV, 8: PL 183, 83CD-84AB.

[50] Por. Sobór Watykański II, Konstyt. dogmat. Lumen gentium, n. 55-62: AAS 57 (1965), 59-63.

[51] Por. Tamże, n. 53, 56, 61, 63: AAS 57 (1965), 59; 60; 63; 64.

[52] Por. Tamże, n. 60, 62, 63, 65: AAS 57 (1965), 62; 63; 64; 65.

[53] Tamże, n. 62: AAS 57 (1965), 63.

[54] Por. Franciszek, Audiencja generalna (24 marca 2021): L’Osservatore Romano, 24 marzo 2021, 8.

[55] Kongregacja Nauki Wiary, Deklaracja Dominus Iesus (6 sierpnia 2000), n. 13: AAS 92 (2000), 754-755.

[56] Sobór Watykański II, Konst. dogmat. Lumen gentium, n. 62: AAS 57 (1965), 63: tłum. pol.: Sobór Watykański II, Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, s. 160.

[57] Kongregacja Nauki Wiary, Deklaracja Dominus Iesus (6 sierpnia 2000), n. 14: AAS 92 (2000), 755.

[58] Por. Sobór Watykański II, Konst. dogmat. Lumen gentium, n. 1: AAS 92 (2000), 755; Franciszek, Adhort. apost. Evangelii gaudium (24 listopada 2013), n. 112: AAS 105 (2013), 1066.

[59] Por. Sobór Watykański II, Konst. dogmat. Lumen gentium, n. 65: AAS 57 (1965), 64-65; Franciszek, Adhort. apost. Evangelii gaudium (24 listopada 2013), n. 288: AAS 105 (2013) 1136.

[60] Orygenes, Hom. in Numeros, XII, 1: PG 12, 657: tłum. pol.: Orygenes, Homilie o Księdze Liczb, z łac. przekł. Rufina przeł. Stanisław Kalinowski, wprowadzenie Henryk Pietras, Kraków 2016, s. 132.

[61] Św. Ambroży, Ep. 11, 24: PL 16, 1106D: tłum. pol.: Listy, t. 1, tłum. Józef Naumowicz, Kraków 2012, s. 109.

[62] Św. Tomasz z Akwinu, Super Ioannem, cap. 7, lect. 5: tłum. pol.: Święty Tomasz z Akwinu, Komentarz do Ewangelii Jana, tłum. Tadeusz Bartoś, Kęty 2002, s. 511: „sed qui proximo festinat consulere, et diversa dona gratiarum recepta a Deo aliis communicare, de ventre eius fluent aquae vivae” – tłumaczenia tego fragmentu tekstu łacińskiego brakuje w przywołanym przekładzie polskim.

[63] Por. Bł. Pius IX, Konst. apost. Ineffabilis Deus (8 grudnia 1854): Pontificis Maximi Acta. Pars prima, Roma 1854, 616 (DH 2803): „mocą szczególnej łaski i przywileju wszechmogącego Boga oraz ze względu na przewidywane zasługi Jezusa Chrystusa”: tłum. pol.: Niepokalana Matka Chrystusa. Materiały z sympozjum mariologicznego Lublin, 23-24 kwietnia 2024 r., s. 267.

[64] Por. Św. Jan Paweł II, Enc. Redemptoris Mater (25 marca 1987), n. 38: AAS 79 (1987), 411.

[65] Por. Tamże, n. 21: AAS 79 (1987), 387-389.

[66] Por. Tamże, n. 23: AAS 79 (1987), 390-391.

[67] Franciszek, Codzienne medytacje. Bolesna, uczennica i matka: L’Osservatore Romano, 4 aprile 2020, 8: tłum. pol.: Matka Boża Bolesna – uczennica i matka (3 kwietnia 2020): L’Osservatore Romano, wyd. pol. 5(422)/2020, s. 38.

[68] Por. Sobór Watykański II, Konst. dogmat. Lumen gentium (21 listopada 1964), n. 55-62: AAS 57 (1965), 59-63: tłum. pol.: Sobór Watykański II, Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, s. 156-160.

[69] Por. Św. Jan Paweł II, Enc. Redemptoris Mater (25 marca 1987), n. 4: AAS 79 (1987), 421.

[70] Por. Św. Paweł VI, Przemówienie na zakończenie III Sesji Soboru Watykańskiego II (21 listopada 1964): AAS 56 (1964), 1015, 32: tłum. pol.: Matka Odkupiciela Matką Kościoła. Dokumenty, wybór i oprac. Instytut Prymasowski Ślubów Narodu, Warszawa 1990, s. 210-211: „Dlatego Maryję, Matkę Chrystusa, należy uważać również za Matkę wszystkich wiernych i wszystkich pasterzy, czyli Kościoła”; Katechizm Kościoła katolickiego, n. 963.

[71] Św. Paweł VI, Adhort. apost. Marialis cultus (2 lutego 1974), n. 22: AAS 66 (1974), 133: tłum. pol.: Tak czcić Matkę Bożą. Paweł VI o kulcie Najświętszej Maryi Panny, s. 66.

[72] Por. H.U. von Balthasar, Teodramática. Las personas del drama: el hombre en Cristo, Vol. 3, Madrid 1993, 307.

[73] Por. Sobór Watykański II, Konst. dogmat. Lumen gentium (21 listopada 1964), n. 56: AAS 57 (1965), 6: tłum. pol.: Sobór Watykański II, Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, s. 157: „całkowicie poświęciła samą siebie, jako służebnicę Pańską, osobie i dziełu swego Syna, pod Jego zwierzchnictwem i razem z Nim z łaski Boga wszechmogącego służąc misterium odkupienia”.

[74] Por. Św. Jan Paweł II, Enc. Redemptoris Mater (25 marca 1987), n. 23: AAS 79 (1987), 391.

[75] Por. Sobór Watykański II, Konst. Dogmat. Lumen gentium (21 listopada 1964), n. 69: AAS 57 (1965), 66: tłum. pol.: Sobór Watykański II, Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, s. 163: „Matkę Boga i Matkę ludzi”.

[76] Św. Jan Paweł II, Enc. Redemptoris Mater (25 marca 1987), n. 38: AAS 79 (1987), 411; por. Sobór Watykański II, Konst. dogmat. Lumen gentium (21 listopada 1964), n. 61: AAS 57 (1965), 63. Treść duchowego macierzyństwa Maryi jest obecna w najstarszych tekstach patrystycznych i ma swoje biblijne podstawy głównie w Ewangelii św. Jana, szczególnie w scenie krzyża.

[77] Por. Św. Jan Paweł II, Enc. Redemptoris Mater (25 marca 1987), n. 21: AAS 79 (1987), 388: „zarysowuje się to, w czym to nowe macierzyństwo wedle Ducha, a nie tylko wedle ciała konkretnie się przejawia. Przejawia się więc w trosce Maryi o ludzi, w wychodzeniu im naprzeciw w szerokiej skali ich potrzeb i niedostatków. 

[78] Por. Franciszek, Homilia. Occasione Sollemnitatis Sanctae Dei Genetricis Mariae et in LIII Die Internationali ad Pacem fovendam (1 stycznia 2020): AAS 112 (2020), 19.

[79] Św. Jan Paweł II, Enc. Redemptoris Mater (25 marca 1987), n. 38: AAS 79 (1987), 411-412; por. Sobór Watykański II, Konst. dogmat. Lumen gentium (21 listopada 1964), n. 62: AAS 57 (1965), 63.

[80] Por. Św. Jan Paweł II, Audiencja generalna (9 kwietnia 1997), n. 2: L’Osservatore Romano, 10 aprile 1997, 4: tłum. pol.: Maryja – szczególna współpracowniczka odkupienia: L’Osservatore Romano, wyd. pol. 6(193)/1997, s. 45: „Natomiast Maryja uczestniczyła w tym wydarzeniu, kiedy ono się dokonywało, i to jako Matka, Jej udział zatem ogarnia całe dzieło zbawcze Chrystusa”.

[81] Sobór Watykański II, Konst. dogmat. Lumen gentium (21 listopada 1964), n. 60: AAS 57 (1965), 62: tłum. pol.: Sobór Watykański II, Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, s. 159; Katechizm Kościoła katolickiego, n. 970.

[82] Por. Franciszek, Audiencja generalna (24 marca 2021): L’Osservatore Romano, 24 marzo 2021, 8: tłum. pol.: Audiencja generalna. Modlitwa w komunii z Maryją (24 marca): L’Osservatore Romano, wyd. pol. 4-5(432)/2021, s. 29: „(Maryja) wskazuje na Pośrednika: Ona jest Hodegetrią. W ikonografii chrześcijańskiej Jej obecność jest powszechna, czasami nawet bardzo uwydatniona, jednak zawsze w relacji do Syna, i w zależności od Niego. Jej ręce, Jej oczy, Jej postawa są żywym «katechizmem» i zawsze sygnalizują podstawę, centrum – Jezusa. Maryja jest całkowicie zwrócona ku Niemu”.

[83] Św. Jan Paweł II, List apost. Rosarium Virginis Mariae (16 października 2002), n. 4: AAS 95 (2003), 8, gdzie cytowany jest Sobór Watykański II, Konst. dogmat. Lumen gentium (21 listopada 1964), n. 66: AAS 57 (1965), 65: tłum. pol.: Sobór Watykański II, Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, s. 162.

[84] Por. Sobór Watykański II, Konst. dogmat. Lumen gentium (21 listopada 1964), n. 62: AAS 57 (1965), 63: tłum. pol.: Sobór Watykański II, Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, s. 158: „podporządkowanej rola Maryi”.

[85] Por. Św. Jan Paweł II, Enc. Redemptoris Mater (25 marca 1987), n. 40: AAS 79 (1987), 414-415.

[86] Por. Tamże, n. 43: AAS 79 (1987), 420.

[87] Por. Franciszek, Przemówienie z okazji nabożeństwa różańcowego w Bazylice Matki Bożej Większej w Rzymie (4 maja 2013): L’Osservatore Romano, 6-7 maggio 2013, 7.

[88] Leon XIV, Homilia z okazji jubileuszu Stolicy Apostolskiej (9 czerwca 2025), 2: L’Osservatore Romano, 10 giugno 2025, 2: tłum. pol.: Homilia podczas Mszy św. Z okazji Jubileuszu Stolicy Apostolskiej: L’Osservatore Romano wyd. pol. 7-8(474)/2025, s. 24-25.

[89] Por. Franciszek, Adhort. apost. Evangelii gaudium (24 listopada 2013), n. 285: AAS 105 (2013), 1135.

[90] Tenże, Enc. Dilexit nos (24 października 2024), n. 176: AAS 116 (2024), 1424.

[91] Por. Tenże, Audiencja generalna (18 listopada 2020): L’Osservatore Romano, 18 novembre 2020, 11: tłum. pol.: Maryja kobietą modlitwy: L’Osservatore Romano, wyd. pol. 12(428)/2020, s. 28-30.

[92] Św. Jan Paweł II, Enc. Redemptoris Mater (25 marca 1987), n. 21: AAS 79 (1987), 388-389.

[93] Por. Franciszek, Homilia. In sollemnitatem Sanctae Dei Genetricis Mariae et pro LVII Die Mundiali Pacis (1 stycznia 2024): AAS 116 (2024), 20: tłum. pol.: Kościół potrzebuje Maryi: L’Osservatore Romano, wyd. pol. 1(459)/2024, s. 18-19.

[94] J. L. Guerrero Rosado, Nican mopohua: Aquí se cuenta… el gran acontecimiento, Cuautitlán 2003, n. 23, 119.

[95] Św. Jan Paweł II, Audiencja generalna (13 sierpnia 1997), n. 4: L’Osservatore Romano, 14 agosto 1997, 4: tłum. pol.: Wzór macierzyństwa Kościoła: L’Osservatore Romano, wyd. pol. 11(197)/1997, s. 22.

[96] Franciszek, Homilia. In celebratione Beatae Mariae Virginis de Guadalupe (12 grudnia 2022): L’Osservatore Romano, 13 dicembre 2022, 8: AAS 115 (2023), 53; por. Tenże, Homilia. In celebrationem Beatae Mariae Virginis de Guadalupe (12 grudnia 2023): L’Osservatore Romano, 13 dicembre 2023, 11: AAS 116 (2024), 12.

[97] Por. Sobór Watykański II, Konst. dogmat. Lumen gentium (21 listopada 1964), n. 8: AAS 57 (1965), 11; Franciszek, Enc. Dilexit nos (24 października 2024), n. 96: AAS 116 (2024), 1398.

[98] Por. J. Kard. Ratzinger, Verbale della Feria IV del 21 febbraio 1996, Archiwum Dykasterii Nauki Wiary.

[99] Por. Św. Jan Paweł II, Enc. Redemptoris Mater (25 marca 1987), n. 21: AAS 79 (1987), 389. Ten charakter wstawienniczy pośrednictwa Maryi jest stałym nauczaniem ostatnich papieży. Por. Bł. Pius IX, Konst. apost. Ineffabilis Deus (8 grudnia 1854), Pontificis Maximi Acta. Pars prima, Roma 1854, 597-619; Leon XIII, Enc. Adiutricem populi (5 września 1895): ASS 28 (1895-1896), 129-136; Św. Pius X, Enc. Ad diem illum (2 lutego 1904): AAS 36 (1903-1904), 455; Pius XII, Enc. Ad Caeli Reginam (11 października 1954), n. 17: AAS 46 (1954), 625-640, 636.

[100] Sobór Watykański II, Konst. dogmat. Lumen gentium (21 listopada 1964), n. 62: AAS 57 (1965), 63: tłum. pol.: Sobór Watykański II, Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, s. 160.

[101] Św. Augustyn, De peccatorum meritis et remissione et de baptismo parvulorum, I, 11, 13: CSEL 60, 14.

[102] Tenże, Sermo 23/A: CCSL 41, 322: tłum. pol.: Umocnieni słowem. Czytania Liturgii godzin, t. IV, cz. 1, komentarzem opatrzył Antoni Paciorek, Katowice 1988, s. 110.

[103] Św. Tomasz z Akwinu, Summa Theologiae, I-II, q. 114, a. 6, co.

[104] Sobór Trydencki, Sesja VI: Dekret o usprawiedliwieniu, 7: DH 1530: tłum. pol.: Czym jest usprawiedliwienie grzesznika i jakie są jego przyczyny; w: Breviarium Fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, Poznań 2007, n. 322.

[105] Bł. Pius IX, Konst. apost. Ineffabilis Deus (8 grudnia 1854), Pontificis Maximi Acta. Pars prima, Roma 1854, 616: tłum. pol.: Niepokalana Matka Chrystusa. Materiały z sympozjum mariologicznego Lublin, 23-24 kwietnia 2024 r., s. 267.

[106] Św. Tomasz z Akwinu, Summa Theologiae, I-II, q. 113, a. 9, co.

[107] Tamże, q. 114, a. 6, ad 3.

[108] Tamże, q. 114, a. 5, co.

[109] Por. Tamże, q. 114, a. 1, co.

[110] Por. Św. Jan Paweł II, Enc. Redemptoris Mater (25 marca 1987), n. 21: AAS 79 (1987), 389.

[111] Por. Franciszek, Audiencja generalna (8 czerwca 2016): L’Osservatore Romano, 9 giugno 2016, 8: tłum. pol.: Dobre wino rodziny: L’Osservatore Romano, wyd. pol. 7-8(384)/2016, s. 47-48.

[112] Por. Tenże, Audiencja generalna (24 marca 2021): L’Osservatore Romano, 24 marzo 2021, 8: tłum. pol.: Modlitwa w komunii z Maryją: L’Osservatore Romano, wyd. pol. 4-5(432)/2021, s. 28-30; Katechizm Kościoła katolickiego, n. 2674.

[113] Por. Franciszek, Parole del Santo Padre durante la Recita del Santo Rosario (31 maja 2013): L’Osservatore Romano, 2 giugno 2013, 8.

[114] Por. Sobór Watykański II, Konst. dogmat. Lumen gentium (21 listopada 1964), n. 61: AAS 57 (1965), 63.

[115] Katechizm Kościoła katolickiego, n. 2003.

[116] Tamże, n. 1999.

[117] Św. Tomasz z Akwinu, Summa Theologiae, I-II, q. 114, a. 1, co.; Quaestiones disputatae de Veritate, 27, a. 3, ad 10.

[118] Por. Św. Tomasz z Akwinu, Summa Theologiae, III, q. 64, a. 1, co.: „(…) solus Deus illabitur animae”: tłum. pol.: Tenże, Suma teologiczna, t. 27, tłum. Pius Maria Bełch, Londyn 1984.

[119] Por. Sobór Trydencki, Sessio VI. Decretum de iustificatione, 7: DH 1528-1531; ibíd., Canones de iustificatione, 11: DH 1561.

[120] Por. Św. Tomasz z Akwinu, Quaestiones disputatae de Veritate, q. 28, a. 2, ad 8; Summa contra gentiles, II, cap. 98, n. 18; Tamże, III, cap. 88, n. 6.

[121] Por. Tenże, Quaestiones disputatae de Veritate, q. 27, a. 3, s.c. 5.

[122] Tenże, Summa Theologiae, III, q. 64, a.1 co.

[123] Między innymi, Gennadiusz z Marsylii, De ecclesiasticis dogmatibus, 83: PL 58, 999B. Także św. Jan Kasjan, Collationes, VII, 13: PL 49, 683A. Ponadto, Dydym Ślepy, De Spiritu Sancto, 60: PL 23, 158C .

[124] Por. Św. Bonawentura, Collationes in Hexaemeron, XXI, 18: Opera Omnia, V, Quaracchi 1891, 434.

[125] Por. Tenże, Sententiarum Lib. I, d. 14, a. 2, q. 2, ad 2: Opera Omnia, I, Quaracchi 1891, 250.

[126] Por. Tamże, q. 2, fund. 3, 251.

[127] Por. Tamże, q. 2, fund. 4 e 8, 251-252.

[128] Por. Św. Tomasz z Akwinu, Summa Theologiae, I, q. 33. a. 3; Tamże, III, q. 23, a. 4.

[129] Tenże, Compendium theologiae, I, n. 215: tłum. pol.: Św. Tomasz z Akwinu, O wierze, przekład i oprac. Jacek Salij, wstęp Paweł Milcarek, Poznań 2000, s. 267; por. Tenże, Summa Theologiae, III, q. 2, a. 10.

[130] Tenże, Summa Theologiae, III, q. 8, a. 5, co.; por. Tamże, q. 2, a. 12; q. 7, a. 9; q. 48, a. 1.

[131] Tenże, Compendium theologiae, I, n. 214: tłum. pol.: Św. Tomasz z Akwinu, O wierze, s. 266.

[132] Tenże, Quaestiones disputatae de Veritate, q. 29, a. 5 co.: tłum. pol.: Święty Tomasz z Akwinu, Kwestie dyskutowane o prawdzie, t. II, przeł. Adam Aduszkiewicz, Leszek Kuczyński, Jacek Ruszczyński, przekł. przejrzał i red. Mikołaj Olszewski, Poznań 1998.

[133] Kongregacja Nauki Wiary, Deklaracja Dominus Iesus (6 sierpnia 2000), n. 10: AAS 92 (2000), 750-751; por. Franciszek, Enc. Dilexit nos (24 października 2024), n. 59-63: AAS 116 (2024), 1386-1387.

[134] Sobór Watykański II, Konst. duszpast. Gaudium et spes (7 grudnia 1965), n. 22: AAS 58 (1966), 1042-1043: tłum. pol.: Sobór Watykański II, Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, s. 541-542.

[135] Por. Św. Tomasz z Akwinu, Summa Theologiae, I-II, q. 112, a. 1, co.

[136] Por. Tenże, Super Ioannem, cap. I, v. 16, lectio 10; Summa Theologiae, I-II, q. 112, a. 1, ad 1.

[137] Tenże, Compendium theologiae, I, n. 214: tłum. pol.: Św. Tomasz z Akwinu, O wierze, s. 264.

[138] Dante Alighieri, Paradiso, XXXIII, 1: tłum. pol.: Raj, Pieśń XXXIII, 1, w: Dante Alighieri, Boska Komedia, tłum. Edward Porębowicz, Warszawa 1909, s. 706.

[139] Por. Sobór Watykański II, Konst. dogmat. Lumen gentium (21 listopada 1964), n. 60, 62: AAS 57 (1965), 62-63; Św. Tomasz z Akwinu, Summa Theologiae, III, q. 26.

[140] Missale Romanum ex Sacrosancti Oecumenici Concilii Vaticani II instauratum auctoritate S. Pauli PP. VI promulgatum S. Ioannis Pauli PP. II cura recognitum, editio typica tertia, Typis Vaticanis 2008, die 8 decembris, In conceptione Immaculata beatae Mariae Virginia, Praefatio: De misterio Mariae et Ecclesiae, 879: tłum. pol.: Prefacja o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny, nr 59, w: Mszał Rzymski dla diecezji polskich, Poznań 2010, s. 76*.

[141] Sobór Watykański II, Konst. dogmat. Lumen gentium (21 listopada 1964), n. 60: AAS 57 (1965), 62: tłum. pol.: Sobór Watykański II, Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, s. 159.

[142] Por. Katechizm Kościoła katolickiego, n. 2002.

[143] Por. Św. Tomasz z Akwinu, Summa Theologiae, I, q. 25, a.3, ad 4. Usprawiedliwić, podobnie jak stworzyć, „może tylko Bóg, i to natychmiast”.

[144] Sobór Watykański II, Konst. dogmat. Lumen gentium (21 listopada 1964), n. 62: AAS 57 (1965), 63: tłum. pol.: Sobór Watykański II, Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, s. 160.

[145] Por. Orygenes, Hom. in Genesim, XIII, 3-4: PG 12, 232B-234CD: tłum. pol.: Orygenes, Homilie o Księdze Rodzaju. Homilie o Księdze Wyjścia, przekład i przypisy: Stanisław Kalinkowski, wprowadzenie: Henryk Pietras, Kraków 2012, s. 136-141.

[146] Por. Św. Cyryl Aleksandryjski, Comm. in Ioannem, II, 4, 13-14: PG 73, 300C.

[147] Por. Tenże, Comm. in Isaiam, V, II, 55, 1-2: PG 70, 1220A.

[148] Por. Św. Cyryl Jerozolimski, Catechesis mystagogica XVI, 11: PG 33, 932C.

[149] Por. Św. Jan Chryzostom, Hom. in Ioannem, 51, 1: PG 59, 283.

[150] Św. Ambroży, Explanatio Psalmorum XII, Ps. 48, 4, 2: PL 14, 1157A.

[151] Tenże, De Noe, 19, 70: PL 14, 395A.

[152] Por. Tenże, Explanatio Psalmorum XII, Ps. 48, 4, 2: PL 14, 1157A.

[153] Por. Św. Hieronim, Comm. in Zachariam, III, 14, 8.9: PL 25, 1528 C.

[154] Św. Grzegorz Wielki, Hom. in Ezechielem, I, 10, 6: PL 76, 888B: tłum. pol.: Grzegorz Wielki, Homilie na Księgę Ezechiela. Część pierwsza, 10, 6, tłum. i wstępy: Adam Wilczyński, Kraków 2019, s. 313-352.

[155] Por. Św. Hilary, Tractatus in Psalmos, 64, 14: PL 9, 421B.

[156] Św. Augustyn, In Ioannis Evangelium, 32, 4: PL 35, 1643D: tłum. pol.: Św. Augustyn, Homilie na Ewangelie i Pierwszy List Świętego Jana. Część pierwsza, tłum. Władysław Szołdrski, Wojciech Kania, wstęp i oprac. Emil Stanula, Warszawa 1977, s. 420.

[157] Św. Tomasz z Akwinu, Super Ioannem, cap. 7, lect. 5.

[158] Tamże; por. Tenże, Summa Theologiae, II-II, q. 178, a. 1, s. c.: tłum. pol.: Tenże, Suma teologiczna, t. 23, tłum. Pius Maria Bełch, Londyn 1982.

[159] Św. Cyryl Jerozolimski, Catechesis mystagogica XVI, 12: PG 33, 933B: tłum. pol.: Św. Cyryl Jerozolimski, Katechezy, tłum. Wojciech Kania, wstęp: Jacek Bojarski, oprac.: Mateusz Bogucki, Warszawa 1973, s. 246.

[160] Św. Jan XXIII, Enc. Mater et Magistra (15 maja 1961), n. 259: AAS 53 (1961), 462: tłum. pol.: Jan XXIII, Mater et Magistra, Paris 1963.

[161] Św. Jan Paweł II, Paray-le-Monial. List wręczony generałowi jezuitów (5 października 1986): L’Osservatore Romano, 6 ottobre 1986, 7; cyt. w: Franciszek, Enc. Dilexit nos (24 października 2024), n. 182: AAS 116 (2024), 1427.

[162] Benedykt XVI, Enc. Caritas in veritate (29 czerwca 2009), n. 5: AAS 101 (2009), 643.

[163] Franciszek, Enc. Dilexit nos (24 października 2024), n. 198, 200: AAS 116 (2024), 1432.

[164] Por. Św. Tomasz z Akwinu, Summa Theologiae, I-II, q. 5, a. 6, co. e ad 1; Tenże, Quaestiones disputatae de Veritate, q. 27, a. 3, s.c. 5. Argumenty, których używał św. Tomasz z Akwinu, aby wyjaśnić, dlaczego żadne stworzenie nie może udzielać łaski, a jedynie Bóg, nie mogą być uznane za przestarzałe, ani w ramach jego własnego dzieła, ani później.

[165] Sobór Watykański II, Konst. dogmat. Lumen gentium (21 listopada 1964), n. 60: AAS 57 (1965), 62: tłum. pol.: Sobór Watykański II, Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, s. 159; por. Św. Tomasz z Akwinu, Summa Theologiae, I, q. 25, art. 3, ad 4; Tenże, Scriptum super Sententiis, lib. 2, d. 26, q. 1, a. 2, co.; Tamże, IV, d. 5, q.1, a. 3, qc. 1, ad 1.

[166] Por. Tenże, Quaestiones disputatae de Veritate, q. 27, a. 3, s. c. 5. Jeszcze raz przypominamy, że: „Sed mentem, in qua est gratia, nulla creatura illabitur”.

[167] Sobór Watykański II, Konst. dogmat. Lumen gentium (21 listopada 1964), n. 60: AAS 57 (1965), 62: tłum. pol.: Sobór Watykański II, Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, s. 159.

[168] Tamże, n. 62: tłum. pol.: Sobór Watykański II, Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, s.

[169] Por. Św. Tomasz z Akwinu, Summa contra gentiles, lib. 2, cap. 21, n. 7. Narzędzie wnosi coś od siebie: „Omne agens instrumentale exequitur actionem principalis agentis per aliquam actionem propriam et connaturalem sibi” („Każdy czynnik działający jako narzędzie wykonuje czynność głównego czynnika, za pomocą jakiegoś działania sobie właściwego i naturalnego”): tłum. pol.: Św. Tomasz z Akwinu, Summa filozoficzna (Contra Gentiles). Przekład z wydania łacińskiego dokonanego na rozkaz Papieża Leona XIII, ks. II, Kraków 1930, s. 36.

[170] Tamże, lib. 3, cap. 147, n. 6: tłum. pol.: Św. Tomasz z Akwinu, Summa filozoficzna (Contra Gentiles). Przekład z wydania łacińskiego dokonanego na rozkaz Papieża Leona XIII, ks. II, Kraków 1933, s. 408; por. Tenże, Summa Theologiae, I, q. 45, a. 5 co.

[171] Tenże, Summa Theologiae, I-II, q. 5, a. 6, ad 1: t. 9: tłum. pol.: Tenże, Suma teologiczna, t. 9, tłum. Feliks Wojciech Bednarski, Londyn 1963.

[172] Por. Sobór Trydencki, Sessio VI. Decretum de iustificatione, 8: DH 1532.

[173] Por. Św. Tomasz z Akwinu, Summa Theologiae, I-II, q. 114, a. 5, co.: ”: tłum. pol.: Tenże, Suma teologiczna, t. 14, tłum. Romuald Kostecki, Londyn 1984: „Skoro zaś ktoś łaskę już posiada – nie może łaska już posiadana być przedmiotem zasługi”. Chociaż usprawiedliwiona osoba może zasługiwać na rozwój w życiu łaski, fakt bycia usprawiedliwionym, bycia przyjacielem Boga przez łaskę, będzie zawsze całkowicie darmowy.

[174] To, co św. Tomasz z Akwinu nazywa „ostatecznym zarządzeniem”, będącym jednocześnie darem łaski uświęcającej, jest dziełem bezpośrednim tej samej łaski. Chodzi o „ostateczne zarządzenie, po którym koniecznie następuje forma”: Św. Tomasz z Akwinu, Sententiae Metaphysicae, lib. 5, lect. 2, n. 5; por. Tenże, Scriptum super Sententiis, I, d. 17, q. 2, a. 3, co.; Tenże, Summa contra gentiles, lib. 2, cap. 19, n. 6; Compendium theologiae, I, n. 105.

[175] Sobór Watykański II, Konst. dogmat. Lumen gentium (21 listopada 1964), n. 61: AAS 57 (1965), 63: tłum. pol.: Sobór Watykański II, Konstytucje. Dekrety. Deklaracje, s. 159.

[176] Św. Jan Paweł II, Enc. Redemptoris Mater (25 marca 1987), n. 45: AAS 79 (1987), 422-423.

[177] Franciszek, Audiencja generalna (18 listopada 2020): L’Osservatore Romano, 18 novembre 2020, 11: tłum. pol.: Maryja kobietą modlitwy: L’Osservatore Romano, wyd. pol. 12(428)/2020, s. 29.

[178] Św. Jan Paweł II, Enc. Redemptoris Mater (25 marca 1987), n. 20: AAS 79 (1987), 387.

[179] Por. Sobór Watykański II, Konst. dogmat. Lumen gentium (21 listopada 1964), n. 53: : AAS 57 (1965), 58-59.

[180] Św. Augustyn, Sermo 72/A, 7: CCSL 41Ab, 117: tłum. pol.: Augustyn z Hippony (Augustinus), Kazania do Ewangelii według św. Mateusza, tłum., wstęp i oprac. Antoni Żurek, Kraków 2022, s. 266.

[181] Franciszek, Audiencja generalna (24 marca 2021): L’Osservatore Romano, 24 marzo 2021, 8: tłum. pol.: Modlitwa w komunii z Maryją: L’Osservatore Romano 4-5(432)/2021, s. 29.

[182] Św. Paweł VI, Adhort. apost. Marialis cultus (2 lutego 1974), n. 35: AAS 66 (1974), 147.

[183] Św. Jan Paweł II, Enc. Redemptoris Mater (25 marca 1987), n. 46: AAS 79 (1987), 424.

[184] Dykasteria Nauki Wiary, Normy postępowania w rozeznawaniu domniemanych zjawisk nadprzyrodzonych (17 maja 2024), n. 12: AAS 116 (2024), 782.

[185] Franciszek, Audiencja generalna (16 lutego 2022): L’Osservatore Romano, 16 febbraio 2022, 2: tłum. pol.: Św. Józef – patron Kościoła powszechnego: L’Osservatore Romano, wyd. pol. 3-4(441)/2022, s. 19.

[186] Tenże, Adhort. apost. Evangelii gaudium (24 listopada 2013), n. 285: AAS 105 (2013), 1134-1135.

[187] Benedykt XVI, Enc. Deus caritas est (25 grudnia 2005), n. 42: AAS 98 (2006), 252.

[188] Franciszek, Adhort. apost. Evangelii gaudium (24 listopada 2013), n. 284: AAS 105 (2013), 1134.

[189] Por. Tamże, n. 113: AAS 105 (2013), 1067.

[190] Leon XIV, Pierwsze Błogosławieństwo Apostolskie „Urbi et Orbi” (8 maja 2025): L’Osservatore Romano, 9 maggio 2025, 3: tłum. pol.: Chcemy być Kościołem, który zawsze szuka pokoju: L’Osservatore Romano, wyd. pol. 5(472)/2025, s. 10.

[191] Franciszek, Orędzie na XXXVII Światowy Dzień Młodzieży (15 sierpnia 2022): AAS 114 (2022), 1255.

[192] Tenże, Adhort. apost. Evangelii gaudium (24 listopada 2013), n. 285: AAS 105 (2013), 1135.

[193] Św. Jan Paweł II, Enc. Redemptoris Mater (25 marca 1987), n. 28: AAS 79 (1987), 398.

[194] Rada Biskupów Ameryki Łacińskiej, V Ogólna Konferencja Episkopatów Ameryki Łacińskiej i Karaibów (Aparecida, 13-31 maja 2007), n. 265: tłum. pol.: Aparecida. V Ogólna Konferencja Episkopatów Ameryki Łacińskiej i Karaibów. Dokument końcowy. Jesteśmy uczniami i misjonarzami Jezusa Chrystusa, aby nasze narody miały w Nim życie, tłum. Krzysztof Zabawa, Krzysztof Łukoszczyk, wykonano na zlecenie Zespołu KEP ds. Nowej Ewangelizacji, Gubin, 2014, n. 265, s. 132.

[195] Por. Św. Jan Paweł II, Enc. Redemptoris Mater (25 marca 1987), n. 35: AAS 79 (1987), 407.

[196] Franciszek, Homilia. In sollemnitatem Sanctae Dei Genetricis Mariae et pro LVII Die Mundiali Pacis (1 stycznia 2024): AAS 116 (2024), 20: tłum. pol.: Kościół potrzebuje Maryi: L’Osservatore Romano, wyd. pol. 1(459)/2024, s. 18.

[197] Rada Biskupów Ameryki Łacińskiej, V Ogólna Konferencja Episkopatów Ameryki Łacińskiej i Karaibów (Aparecida, 13-31 maja 2007), n. 259: tłum. pol.: Aparecida. V Ogólna Konferencja Episkopatów Ameryki Łacińskiej i Karaibów. Dokument końcowy. Jesteśmy uczniami i misjonarzami Jezusa Chrystusa, aby nasze narody miały w Nim życie, tłum. Krzysztof Zabawa, Krzysztof Łukoszczyk, wykonano na zlecenie Zespołu KEP ds. Nowej Ewangelizacji, Gubin 2014, n. 259, s. 129-130.