Co najstarsze świadectwa mówią o początkach święta Podwyższenia Krzyża?

Oodnalezieniu krzyża, na którym Chrystus oddał swoje życie, mówi wiele świadectw spisanych w wiekach IV i V. Uchodzące za jedno z najstarszych i najbardziej wiarygodnych pochodzi od Rufina z Akwilei. Mnich, który 17 lat swego życia spędził w klasztorze na Górze Oliwnej, wspomniał o wizycie Heleny, matki cesarza Konstantyna, w Jerozolimie. „Za pośrednictwem mieszkańców miasta kazała przeszukiwać miejsca, gdzie święte ciało Chrystusa, przybite do krzyża, zostało powieszone” – zapisał w „Historii kościelnej” w 402 roku. Misja Heleny natrafiła jednak na przeszkodę. Gdy matka cesarza przybyła do Jerozolimy, na Golgocie stała świątynia pogańska, w której oddawano cześć posągowi Wenus. „Gdyby jakiś chrześcijanin zapragnął oddać cześć Chrystusowi w tym miejscu, mógłby sprawiać wrażenie, że zamierza adorować Wenerę” – zanotował Rufin. Relacja zawiera też wzmianki o poszukiwaniach, oczyszczeniu terenu i odnalezieniu trzech krzyży, a także titulus damnationos, tabliczki z napisem – w językach greckim, hebrajskim i łacińskim – wskazującym na winę Skazańca. W miejscu odnalezienia krzyża Helena poleciła wybudować okazałą świątynię, nazwaną Martyrium, a sam krzyż podzieliła na dwie części. Jedną wysłała do Rzymu, drugą kazała pokryć srebrem i zostawiła w Jerozolimie.