To, co uśmierciło post

Wydaje się, że żaden Kościół i żadna społeczność religijna nie mogły uchować się przed poważnymi trudnościami, jeśli nie ogólną alergią, wobec tego wielkiego biblijnego aktu postu, który jest częścią należącej do wszystkich spuścizny. Brak uczucia dla tej praktyki szczególnie dziwi u mnichów, którzy od początku z zamiłowaniem oddawali się jego kultywowaniu.

W ten sposób dochodzimy do pytania (...): dlaczego nastąpiła owa śmierć postu, nawet tam, gdzie powinien on być najbardziej żywy? Teraz wiemy trochę lepiej, w jaki sposób mnisi wraz z ludem chrześcijańskim doszli do tego stanu rzeczy. Jako że chodzi o zjawisko generalne, jego wytłumaczenia należy szukać także na płaszczyźnie całego Kościoła. Prawdziwą przyczyną, jak powiedziałem, nie może być ani fizyczne osłabienie rodzaju ludzkiego, ani praca, ani życie społeczne. A zatem, co nią jest?

Ciało słabe
Przede wszystkim na pewno trzeba wziąć pod uwagę „słabość ciała” – nie mówię: zdrowia – która jest ponadczasowa. Ze względu na to, że zakłóca on spokój i wymaga wysiłku, post skazany jest na podupadanie przy najmniejszym załamaniu się woli. „Duch jest ochoczy”, aby go podjąć, lecz „ciało słabe”, żeby go utrzymać.

Utrzymanie praktyki takiej jak ta zakłada zawsze czujną uwagę i ciągle na nowo podejmowanie wyrzeczeń. Jeżeli głoszone Słowo Boże nie podsuwa jej regularnie odpowiednich motywacji, zaraz usycha i ginie. Post chrześcijański zniknął, ponieważ pasterze i wierni nie nadawali mu z każdym pokoleniem nowej wartości.

Odcieleśniona duchowość
Abstrahując od tej ogólnej przyczyny, post zaatakowały niewątpliwie bardziej specyficzne choroby. Jedną z nich zdaje się być pewien nowy rodzaj duchowości, dążący do gardzenia uczynkami ciała i przejawiania zainteresowania jedynie stanami duszy. Kiedy liczą się tylko myśli i uczucia, tak materialna praktyka jak post wypada marnie.

Pisał o tym już Pusey: dla wielu jego czytelników „uczynić wyrzeczenie w tak małowartościowej dziedzinie jak jedzenie jest rzeczą tak lichą i bez znaczenia, że opierając na niej podobną obserwancję, poniżyłoby się doktrynę Krzyża. Na co Pusey daje trafną odpowiedź, że powtarzanie małych uczynków kształtuje duże nawyki, które określają człowieka. Zresztą „przyczyna uszlachetnia uczynek, a uczynek nie hańbi przyczyny”. Angażowanie religii do tego rodzaju praktyk nie przynosi jej szkody, lecz nadaje postowi religijny wymiar, który go dopełnia i uświęca.

Nawet, jeśli miałbym zostać uznany za materialistę, dodam, że ani trochę nie wierzę w duchowość, która poprzestaje na stanach wewnętrznych. Tak, jak niezdrowe jest poprzestawanie na obserwancjach, nie troszcząc się o to, co się dzieje we wnętrzu, tak wielką pomyłką jest kultywowanie uczuć, które nie przekładają się na żadną praktykę. Faryzejską zewnętrzność posiada niemniej nieszczęsny pendant: czysto wewnętrzny charakter łączący stany duszy z mieszczańską wygodą. Prawdziwa duchowość to taka, która wciela się w czyny. Dobrze rozumiał to realizm starożytnych. Pogardzać tymi konkretnymi praktykami, które stwarzają człowieka, to oddzielać duszę od ciała, pogrążać się w pewnego rodzaju śmierci, popadać w angelizm oraz iluzję.

Ta wielka współczesna iluzja posiada głębokie korzenie. W XII wieku widzimy ją zarysowującą się w korespondencji wyjątkowo inteligentnej i wykształconej osoby: Heloizy, przyjaciółki Abelarda. Jako mniszka i przełożona prosi swojego dawnego kochanka, który został jej kierownikiem, o napisanie dla niej i jej sióstr reguły. Wśród jej próśb ta, której poświęca najwięcej miejsca odnosi się do sprawy jedzenia. Bez wątpienia chodzi nie tyle o post, co o wstrzemięźliwość – Heloiza chce, żeby pozwolono im jeść mięso, lecz wiele argumentów jest tak powszechnych, że zagraża to całej dyscyplinie żywieniowej, a nawet zewnętrznej obserwancji.

Ponieważ kobiety są słabsze od mężczyzn (!), a w tamtych czasach sami mnisi okazują się niezdolni do praktykowania dawnych surowych zasad, opatka z Paraclet chciałaby więc, żeby udzielić siostrom stałej dyspensy od wstrzemięźliwości mięsnej i innych przestarzałych wyrzeczeń. Jedyną rzeczą, której Bóg nakazuje unikać jest grzech. A jedzenie mięsa nie jest grzechem. Nie przywiązujmy wielkiej wagi, jak Żydzi do zewnętrznych uczynków, przez które nie stajemy się milsi Bogu. Ważne jest tylko wnętrze, które odróżnia nas od Żydów, miłosierdzie, które oddziela nas od niegodziwców. Dalej następuje bogata antologia Nowego Testamentu, gdzie pojawia się wszystko, co u św. Pawła dyskredytuje obserwancje związane z jedzeniem, posiadające żydowskie bądź gnostyczne źródła.

Jednak Heloiza nie zadowala się samym przytoczeniem tekstów biblijnych, które przywoływali już w IV wieku przeciwnicy ascetyzmu św. Hieronima. Przedstawiając szereg fragmentów ze św. Augustyna, sądzi, że może wysnuć z tego świętego doktora wnioski takie jak te:

Zewnętrzne uczynki nie powiększają zasług… Przed Bogiem wartość mają tylko cnoty… Całą troską prawdziwych chrześcijan jest przyozdobienie się w cnoty i oczyszczenie z wad wewnętrznego człowieka, od strony zewnętrznej nie muszą troszczyć się o nic lub prawie o nic.