Lud kwitnących krzyży

Z niezapominajką

Okazją do poznawania ormiańskiej spuścizny były we Wrocławiu choćby Dni Ormiańskie, wystawy – jak ta w Muzeum Etnograficznym pt. „Z widokiem na Ararat. Losy Ormian w Polsce”, tegoroczna premiera filmu o Ormianach podczas Nocy Muzeów. Zainteresowaniem cieszyły się warsztaty litograficzne, których uczestnicy wydłubywali… liście pietruszki – jak widać w życiu Ormian wyraźnie obecnej. Od 2011 r. działa wrocławskie Towarzystwo Ormian Polskich. Ormianie, wraz z innymi mieszkańcami Kresów, trafili do wielu dolnośląskich miejscowości. Szczególnie aktywne są ich środowiska we Wrocławiu, Obornikach Śl., Oławie czy Miłoszycach – gdzie mieszkała Anna Danilewicz, autorka ważnych publikacji o tematyce ormiańskiej.

Z czasem do Kresowian dołączyły na Dolnym Śląsku kolejne grupy przedstawicieli tego narodu. Przyjeżdżali do Polski po rozpadzie ZSRR, w związku z wojną z Azerbejdżanem czy trzęsieniem ziemi w 1988 r. Najnowsza fala emigracji to przybysze z ogarniętej walkami Syrii. Tablice pamięci, poświęcone ormiańskim ofiarom rzezi, a zwłaszcza ludobójstwa dokonanego przez Turków w 1915, znajdują się u wrocławskich dominikanów, w Obornikach, Oławie. W miejscowości Ryczeń (k. Góry) stanął pierwszy w Polsce pomnik abp. Józefa Teodorowicza. W planach jest szkółka ormiańska dla dzieci, gdzie mogłyby uczyć się języka i kultury ormiańskiej. Warto dodać, że cenne eksponaty dotyczące Ormian posiada wrocławskie Ossolineum.

Dla tożsamości przybyszów ze Wschodu bardzo ważne są spotkania religijne. Ormianie z Kresów to zwykle członkowie Kościoła ormiańskokatolickiego, natomiast reprezentanci nowej emigracji często należą do Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego. Ci pierwsi przez lata korzystali we Wrocławiu z posługi wielu księży, m.in. ks. Kazimierza Filipiaka. – Kiedy ów kapłan zmarł, Tadeusz Kura – bardzo zasłużony dla ormiańskiego środowiska – zaprosił do odprawiania Mszy we Wrocławiu ks. Tadeusza Isakowicza-Zaleskiego – tłumaczy pani Romana. Kiedy zdrowie i obowiązki przestały mu na to pozwalać, zaczął przyjeżdżać z Warszawy ks. Rafał Krawczyk.

Liturgia, obecnie ze względów organizacyjnych w kościele pw. Bożego Ciała, odbywa się w języku staroormiańskim – grabarze. Być może wkrótce we Wrocławiu obecność „spadkobierców Noego” zostanie przypomniana jeszcze mocniej – przez stworzenie skweru lub zaułka Ormiańskiego. Gdy mija 100 lat od dramatycznych wydarzeń w Turcji, symboliczna ormiańska niezapominajka powinna być widoczna na każdym kroku.

Odwieczne więzi

Adam Domanasiewicz prezes Towarzystwa Ormian Polskich z siedzibą we Wrocławiu – Ormianie na Kresy przybyli jeszcze w średniowieczu. Znani przede wszystkim jako kupcy, dobrzy rzemieślnicy – choć bywali i właścicielami fabryk czy banków, posłami – byli zamożnymi i wpływowymi ludźmi. Uzyskali daleko posuniętą autonomię, a zarazem czuli się częścią społeczeństwa polskiego i zawsze angażowali się w czyn zbrojny na rzecz Polski. Pierwszy taki udokumentowany fakt dotyczy ich udziału w bitwie pod Grunwaldem. Kiedy zbliżała się jej 600. rocznica, postanowiłem przypomnieć ich obecność na polu walki. Rok wcześniej zacząłem kompletować ormiańską drużynę, starając się o odtworzenie z jak największą wiernością zbroi, barw, itd. Wzięliśmy wtedy, w 2010 r., udział w rekonstrukcji bitwy pod Grunwaldem i… kontynuujemy tę tradycję co roku, jako Konna Drużyna Ormiańska. Zaowocowało to również powstaniem Trzebnickiego Stowarzyszenia Jazdy Historycznej, która bierze udział w wielu różnych rekonstrukcjach.

Trzeba dodać, że wkład Ormian w polską kulturę jest ogromny. To oni wylansowali na przykład wśród szlachty polskiej modę na Orient, przyczynili się do ukształtowania tradycyjnego stroju polskiego szlachcica. Wśród znanych polskich Ormian są tacy ludzie jak np. Ignacy Łukasiewicz, wynalazca lampy naftowej i procesu rafinacji ropy naftowej. Ormianie zawsze byli polskimi patriotami – także współcześnie. Można ich odnaleźć w gronie tzw. żołnierzy wyklętych (płk Walerian Tumanowicz). Patrząc na naszą historię, często tak dramatyczną, nie mamy czego się wstydzić. O. Marek Miławicki OP z wrocławskiego klasztoru dominikanów, członek Dominikańskiego Instytutu Historycznego w Krakowie – Nic dziwnego, że we Wrocławiu Ormianie gromadzili się od lat przy kościele dominikanów na liturgii sprawowanej w ich obrządku, że tu stanął chaczkar, a w świątyni znalazły się tablice upamiętniające m.in. ormiańskie ofiary ludobójstwa w Turcji w 1915 r. oraz rzezi dokonanych na Kresach.

Dzieje kontaktów ormiańsko-dominikańskich sięgają średniowiecza. Wśród Ormian – wtedy jeszcze nie pozostających w łączności z Rzymem – pojawiła się nawet grupa osób zafascynowanych dominikańską duchowością. Utworzyli zgromadzenie zakonne, któremu patronował św. Grzegorz Oświeciciel (apostoł Armenii). Przejęło ono konstytucje, a nawet strój dominikanów. Jego członkowie składali ślub dążenia do jedności z Kościołem katolickim. Kiedy ta jedność zaistniała, zgromadzenie weszło w skład zakonu dominikańskiego – w którym zresztą na przestrzeni wieków było bardzo wielu Ormian. Wśród nich warto wspomnieć o. Sadoka Wincentego Barącza (1814–1892), niezwykle zasłużonego dla ormiańskiej społeczności. Przyjmuje się, że to dzięki jego działalności i pracom historycznym świadomość narodowa Ormian zaczęła się odradzać. Bardzo ważne są zwłaszcza jego dwie prace: „Żywoty dawnych Ormian w Polsce” i „Rys dziejów ormiańskich”. Większość swojego życia spędził w Podkamieniu, a właśnie stamtąd do dominikańskiego kościoła we Wrocławiu trafił w 1959 r. cudowny obraz Matki Bożej z Podkamienia, bardzo ważny dla Kresowiaków, także Ormian.