Zmiany w zasadach organizacji lekcji religii

Potrzeba zmiany kierunku zmian

Wprowadzane w ostatnim roku zmiany w zakresie warunków i zasad organizacji lekcji religii w publicznych szkołach i przedszkolach naruszają przeszło trzydziestoletni kompromis w tym zakresie. Jednocześnie zmiany te ograniczają młodzieży szansę na rozwój w duchu wyznawanych przez społeczeństwo wartości. Zmniejszenie liczby tygodniowego wymiaru godzin religii, łączenie klas między rocznikami powodujące luki w edukacji religijnej lub niedostosowanie treści do wieku ucznia, niewliczanie oceny z religii do średniej ocen czy wreszcie nakaz umieszczania lekcji religii przed lub po zajęciach odbywających się w szkole ma na celu ograniczenie wydatków budżetowych na zajęcia niezgodne ze światopoglądem kierownictwa Ministerstwa Edukacji Narodowej oraz zniechęcenie uczniów do uczęszczania na zajęcia wprowadzające w świat uniwersalnych wartości, na których wyrosła zachodnia cywilizacja. W połączeniu z wprowadzaniem obowiązkowej edukacji seksualnej w ramach nowego przedmiotu edukacja zdrowotna, działania minister edukacji jawią się jako eksperymentalna inżynieria społeczna dokonywana na młodym pokoleniu. W obliczu zagrożenia wychowywania pokoleń polskiej młodzieży niezgodnie z wartościami przekazywanymi im w domach, należy odwrócić szkodliwe zmiany, zapewniając ustawowe gwarancje dla modelu nauczania religii i etyki zgodnego z Konstytucją RP.

Obecne regulacje prawne nie przewidują obowiązkowych zajęć edukacyjnych religii i etyki. Kwestie te są uregulowane głównie na poziomie aktu podstawowego, tj. rozporządzenia z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach.

Projekt Instytutu Ordo Iuris nie ma charakteru rewolucyjnego, bowiem projektowane normy prawne obowiązują w polskim systemie prawnym. Głównymi zmianami merytorycznymi są: ujęcie ich w ustawie oraz przyjęcie, że religia oraz etyka są obowiązkowymi zajęciami edukacyjnymi do wyboru. W tym zakresie kluczowy jest projektowany art. 42a. ust. 1, zgodnie z którym przedszkola, szkoły podstawowe, licea ogólnokształcące, technika, branżowe szkoły I stopnia, branżowe szkoły II stopnia, szkoły specjalne przysposabiające do pracy oraz szkoły artystyczne realizujące kształcenie ogólne, z wyjątkiem szkół dla dorosłych, organizują obowiązkowe zajęcia edukacyjne z religii lub etyki w wymiarze dwóch godzin lekcyjnych tygodniowo. Co do tygodniowego wymiaru lekcji religii, nic się nie zmieni – nadal będą to dwie godziny tygodniowo, chyba że ordynariusz miejsca zdecyduje o zmniejszeniu wymiaru do jednej godziny tygodniowo. W zakresie etyki tygodniowa liczba zajęć została dostosowana do wymiaru godzinowego lekcji religii.

Cel projektu ustawy

Projekt ustawy przygotowany przez Instytut Ordo Iuris wprowadza do systemu oświaty obowiązkowe zajęcia edukacyjne z religii lub etyki. Jest to uzasadnione potrzebą zapewnienia dzieciom i młodzieży warunków niezbędnych do wychowywania się według zasad moralnych i etycznych obowiązujących i akceptowalnych powszechnie w społeczeństwie. Szkoła – będąca drugą po rodzinie wspólnotą, w której dzieci i młodzież spędzają znaczną część dnia, ma realny wpływ na wychowanie przyszłych pokoleń.

Mając na względzie wypracowany na początku lat 90. XX w. kompromis omawiany projekt ustawy stanowi co do zasady, powielenie przepisów zawartych w rozporządzeniu w brzmieniu sprzed lipca 2024 r., a więc sprzed kontrowersyjnych i zakwestionowanych z perspektywy zgodności z Konstytucją RP zmian (Trybunał Konstytucyjny orzekł 27 listopada br., że rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 26 lipca br. zmieniające zasady organizacji lekcji religii jest w całości niekonstytucyjne). Nie wystarczy jednak zablokowanie ostatnich nowelizacji właściwego rozporządzenia. Konieczne jest zagwarantowanie na poziomie ustawy, że zasady organizacji religii i etyki nie będą się zmieniać zgodnie z widzi mi się każdego ministra. Na konieczność uregulowania nauczania religii w ustawie w zdecydowanie większym stopniu niż dotychczas zwracano już zresztą uwagę w doktrynie (zob. np. P. Borecki, Dylematy konstytucyjności prawnych zasad nauczania religii i etyki w szkole, „Państwo i Prawo” 2008, nr 7, s. 65-68; M. Olszówka, Wpływ Konstytucji RP z 1997 roku na system źródeł prawa wyznaniowego, Warszawa 2016, s. 323-325). Tryb ustawodawczy zapewni materii objętej projektem większą stabilność i przewidywalność. Sprawy wolności sumienia i religii oraz edukacji i wychowania młodych pokoleń zasługują na demokratyczny i praworządny proces decyzyjny.

Projekt ustawy Instytutu Ordo Iuris stanowi gwarancję rozwoju przyszłych pokoleń Polaków w zrozumieniu ugruntowanych na przestrzeni wieków w społeczeństwie wartości i zasad współżycia, przeszłości swojego kraju kształtującej się również w wyniku decyzji opartych na wyznawanych w społeczeństwie zasadach oraz tolerancji dla funkcjonowania w życiu publicznym różnych poglądów. Przede wszystkim jednak celem projektu ustawy jest zapewnienie młodzieży intelektualnego rozwoju poprzez stworzenie przestrzeni umożliwiającej dyskurs o prawdzie, dobru i złu – niezależnie od teologicznych, filozoficznych czy etycznych jego fundamentów. Umiejętność odróżniania tych podstawowych wartości od partykularnych interesów, medialnej propagandy czy szerzenia się różnych ideologii stała się niezbędna w świecie debaty opartej często na dezinformacji, manipulacji i hejcie. Umiejętność swobodnej oceny przez młodzież proponowanych im treści i reakcji na nie jest możliwa dopiero wówczas, gdy dysponować będą podstawową wiedzą o dziedzictwie humanizmu europejskiego.

Prawo Kościoła do nauczania w szkole

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. w art. 53 ust. 2 i 4 zapewnia kościołom i innym związkom wyznaniowym o uregulowanej sytuacji prawnej, prawo do nauczania religii w szkołach. Nauczanie religii – jak przypomina Trybunał Konstytucyjny – jest prawem wynikającym z wolności religii, z możliwości uzewnętrzniania w ten sposób swojej religii; jest prawem gwarantowanym w art. 53, w szczególności w ust. 2 i 3 (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 2 grudnia 2009 r., sygn. akt U 10/07). Przyjęte gwarancje w Konstytucji RP co do ekspresji religijnej są najwyższym zabezpieczeniem przed ograniczaniem oraz uniemożliwieniem uzewnętrzniania religii przez sprawujących władzę. Jedną z form wolności religii jest możliwość prowadzenia zajęć z religii w szkołach. W tym miejscu należy podkreślić, że zgodnie z danymi przedstawionymi przez Główny Urząd Statystyczny na 2021 r., w Polsce liczba katolików wynosiła 92,2% ludności (Wyznania religijne w Polsce w latach 2019-2021, GUS, Warszawa 2022). Powyższe dane jednoznacznie wskazują, iż liczba osób wierzących Kościoła Katolickiego jest dominująca wobec innych denominacji. Tym samym fundamentalne, konstytucyjnie gwarantowane, prawo Kościoła Katolickiego oraz innych kościołów i związków wyznaniowych o uregulowanej sytuacji prawnej do nauczania religii w szkołach nie powinno być kwestionowane w polskiej przestrzeni publicznej. Prawo to jest niepodważalne.

Nie ulega także wątpliwości, że jakiekolwiek zmiany w zasadach nauczania religii w szkołach bez zgody zainteresowanych kościołów i innych związków wyznaniowych o uregulowanej sytuacji prawnej stanowią próbę pogwałcenia wypracowanych pomiędzy tymi podmiotami zasad współpracy oraz autonomii. Z uwagi na powyższe, przedstawiony projekt ustawy stanowi kompleksowe i kompromisowe uregulowanie kwestii organizacji lekcji religii w szkołach, zarówno publicznych, jak i prywatnych.

Konieczność dowartościowania zajęć z etyki

W projekcie zostały uwzględnione także postulaty, aby zapewnić w programie nauczania przedmiot inny niż religia, podczas którego będą przedstawiane uczniom uniwersalne wartości akceptowalne i pożądane społecznie. Projekt, tym samym mając na celu zapewnienie młodzieży wychowywania w duchu uniwersalnych wartości, postuluje organizację równorzędnie do religii – lekcji etyki. Zajęcia te byłyby obowiązkowe, z tym że rodzic ma możliwość wyboru, na który przedmiot jego dziecko miałoby uczęszczać wraz z możliwością jego zmiany w trakcie trwania roku szkolnego ze skutkiem od kolejnego roku szkolnego. Taki stan rzeczy jest pożądany, ponieważ dotychczas dochodziło do powstawania nierówności w obciążeniu edukacyjnym. Uczeń nieuczęszczający na zajęcia z religii albo etyki nie był obciążany obowiązkiem przyswajania wiedzy z obszaru religii albo etyki. Mogło to prowadzić do powstania wśród uczniów uzasadnionego wrażenia, że edukacja w zakresie norm moralnych i etycznych karana jest dodatkowym czasem spędzonym w szkolnych ławach, zaś rezygnacja z niej nagradzana jest czasem wolnym. Co więcej, stanowisko prezentowane w debacie publicznej skłaniało się do tego, aby promować uczniów, którzy świadomie pomijają edukację w wybranych obszarach. Jak zostało wskazane wcześniej, zarówno zajęcia z religii, jak i etyki mają za zadanie, obok przekazywania wiedzy, także wychowywanie. Niekiedy wskazuje się, że są to lekcje, które w pierwszym rzędzie dotyczą kwestii wychowawczej i podkreśla się możliwość dostosowania ich treści do problemów wychowawczych w szkole. Informacje przekazywane w trakcie zajęć z religii i etyki pozwalają pokazać uczniom ich wartość i kształtować właściwe relacje międzyludzkie. Uczestnictwo w zajęciach, które oprócz przekazywania konkretnej wiedzy realizują także zadania wychowawcze, może wpływać pozytywnie na eliminowanie konfliktów rówieśniczych czy nieprawidłowości w kontaktach ucznia z nauczycielami, a nawet na przeciwdziałanie przestępczości w szkole.

Ograniczanie zajęć z religii lub etyki niesie za sobą zaś poważne negatywne konsekwencje w perspektywie długofalowej. Możliwość nieuczestniczenia w zajęciach z religii albo etyki negatywnie wpływa na socjalizację młodzieży oraz poczucie narodowej i europejskiej tożsamości. Treści zajęć z religii i etyki opierają się bezpośrednio na fundamentach tożsamości kulturowej Europy i Polski, obejmujących nauczanie moralne i społeczne Kościoła Katolickiego, cywilizacyjnotwórczą rolę religii chrześcijańskiej, czy wagę rozpoznania obiektywnych nakazów i norm etycznych w filozofii greckiej i chrześcijańskiej. Braki wiedzy w tych dziedzinach prowadzą do niezrozumienia świata, który w literaturze, sztuce, filmie, reklamie czy nawet rozrywce wykorzystuje toposy, aluzje, skojarzenia i motywy wywodzące się z religii i filozofii oraz kieruje się wartościami zakorzenionymi we wszystkich trzech filarach cywilizacji europejskiej – filozofii greckiej, prawie rzymskim i religii chrześcijańskiej. Młodzież, która wskutek niedostatecznej inkulturacji nie odnajduje się w takim świecie i pozostaje poza optymalnym obszarem oddziaływania kultury, jest bardziej narażona na ryzykowne zachowania, w tym autodestrukcyjne i przestępcze. Ponadto wiedza religijna i etyczna ma funkcję kulturotwórczą, pomaga rozumieć i twórczo rozwijać trendy kulturowe oparte na ładzie społecznym i moralnym oraz szacunku w relacjach międzyludzkich. Zabieg ograniczania lekcji religii oraz niezastępowania jej etyką jest czynnikiem wspierającym wychowanie pokolenia nihilistów – osób nieuznających pewnych ani absolutnych, niewychodzących poza abstrakcję, wartości moralnych, w tym wartości chrześcijańskich i uniwersalnych wartości etycznych, ściśle powiązanych z godnością osoby ludzkiej i prawami człowieka – wspólnych dla polskiego społeczeństwa i społeczności międzynarodowej. Zjawisko przemocy szkolnej, obniżenia autorytetu nauczycielskiego wśród młodzieży oraz narastające przejawy demoralizacji młodzieży powinny zostać uznane za istotny sygnał niedowartościowania elementów wychowawczych w przestrzeni szkolnej. Edukacja młodzieży to inwestycja w potencjał cywilizacyjny Rzeczypospolitej Polskiej, a nauka podstawowych wartości i zasad moralnych możliwa jest przede wszystkich na lekcjach religii lub etyki.

Aktywne społeczeństwo gwarancją dobrej zmiany

Wejście w życie projektowanej ustawy będzie miało wpływ na pozytywny rozwój społeczny dzieci i młodzieży. Systemowa zmiana edukacyjna jest korzystna dla wychowania przyszłych pokoleń, u których wykształciłaby się większa wrażliwość moralna.

Nowelizacja przepisów pozytywnie wpłynie także na wzajemne relacje w kadrze nauczycielskiej. Transparentność uregulowania statusu zajęć religii i etyki zwiększy szacunek i niezależność nauczycieli tych przedmiotów. Powyższe będzie pozytywnie oddziaływało na uczniów, gdyż waga tych przedmiotów będzie tożsama z pozostałymi.

W obliczu przygotowywanych zmian dewaluujących znaczenie nauczania moralnego w szkole, trzeba jasno stwierdzić, że kościoły i inne związki wyznaniowe mają w ręku najmocniejszą broń – sprzeciw wobec kształtu projektowanych zmian. Konstytucja RP wymaga bowiem, by zmiany w materii należącej do zakresu relacji państwo-kościół objęte były porozumieniem ze wspólnotami religijnymi. Na władzach wspólnot religijnych spoczywają zatem niezwykłe szansa i odpowiedzialność, które nie zwykły spadać na każde pokolenie – szansa i odpowiedzialność za ukształtowanie edukacji religijnej młodzieży szkolnej na przestrzeni kolejnych kilkudziesięciu lat.

Kompromisowa propozycja Konferencji Episkopatu Polski dyskutowana ostatnio 9 grudnia br. podczas Komisji Wspólnej Przedstawicieli Rządu Rzeczypospolitej Polskiej i Konferencji Episkopatu Polski zakładała obowiązkowy wybór pomiędzy uczęszczaniem na zajęcia z etyki lub religii oraz stopniową, rozłożoną w czasie, redukcję wymiaru nauczania religii w szkołach ponadpodstawowych, przy poszanowaniu praw pracowniczych katechetów. W szkołach podstawowych sytuacja powinna pozostać bez zmian. Strona kościelna wyraziła także swój sprzeciw wobec proponowanej przez rząd redukcji lekcji religii do jednej godziny tygodniowo oraz przyjęcia zasady, że lekcje religii mają być umieszczane przed lub po innych zajęciach szkolnych.

Kompromis wypracowany na początku lat 90. przetrwał nienaruszony przez ponad trzy dekady, lecz teraz jest wyraźnie kwestionowany. Minister Edukacji Narodowej deklaruje, że nie zamierza doprowadzić do porozumienia z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi, lecz po raz kolejny wyda rozporządzenie w niekonstytucyjnym trybie.

Dziś całe społeczeństwo, a szczególnie osoby wierzące, zmuszone są zatem zdać egzamin polegający na jasnym i asertywnym wyrażeniu swego przekonania, że „my chcemy Boga w książce, w szkole” i jedynie ten kierunek zmian, z zachowaniem wolności sumienia i religii, jest akceptowany społecznie. Ani kroku wstecz w sprawie opiłowywania osób wierzących z ich praw – w tym z prawa do nauczania religii w szkole. Tylko takie wsparcie da wspólnotom religijnym argument do odważnego stawiania oczekiwań w rozmowach z przedstawicielami rządu. Rozmowach, które mogą przesądzić o kształceniu religijnym nie tylko naszych dzieci, lecz także i wnucząt.

Link do całości projektu: https://ordoiuris.pl/sites/default/files/inline-files/Projekt_ustawy%20.pdf

Dr Łukasz Bernaciński, Członek zarządu Instytutu Ordo Iuris