Dziś 11. rocznica odejścia śp. Arcybiskupa Józefa Życińskiego

Myśl filozoficzna i naukowa

Głównymi dziedzinami zainteresowań naukowych abp. Życińskiego były: filozofia nauki, filozofia przyrody, filozofia analityczna oraz filozofia i teologia procesu, a także problematyka relacji między naukami przyrodniczymi a wiarą chrześcijańską, dialogu religii z kulturą oraz związkach etyki z polityką.

„Przede wszystkim Życiński był filozofem nauki. Co jest wyjątkowe w kręgach kościelnych, zwłaszcza w latach 70 i 80. XX w. „On wtedy zapoznał się z anglosaską filozofią nauki, co na gruncie polskim było pionierską inicjatywą. W Polsce, szczególnie dla kręgów kościelnych, filozofia ta była „terra ignota”. Dostrzegł w niej ogromne pokłady możliwości do wykorzystania także w myśli chrześcijańskiej” – wyjaśnia w rozmowie z KAI ks. prof. Michał Heller.

Zdaniem prof. Piotra Gutowskiego z KUL, bezpośredniego ucznia abp. Życińskiego, najistotniejszą kwestią w jego refleksji naukowej był problem relacji nauki do religii. Temu zagadnieniu, ujętemu wprost bądź nie wprost, poświęcił właściwie większość filozoficznych publikacji. „W generalnym zarysie jego odpowiedź na pytanie o możliwość pogodzenia naukowego i religijnego obrazu świata była zdecydowanie pozytywna i w obrębie tej odmiany chrześcijaństwa, jaką jest religia rzymskokatolicka, miała dość typową postać: nie może być sprzeczności między rozumem, który uczciwie szuka pełnej prawdy o świecie a wiarą religijną, rodząca się w oparciu o pokorne i wszechstronne rozumienie boskiego objawienia, bo to urągałoby samemu Bogu, który wyposażył ludzi w rozum jako ważne narzędzie poznania” – wyjaśnia Gutowski.

W filozofii nauki jego badania koncentrowały się na wielkich teoriach naukowych, które poddawał analizom metodologicznym i historycznym uwzględniając przy tym czynniki pozaracjonalne. Dzięki jego analizom można coraz precyzyjniej określać w niekończącym się ciągu doskonalonych interpretacji, twardy rdzeń teorii pokazujących prawdę o rzeczywistości.

Kolejny punkt zainteresowań abp. Życińskiego to program odnowy metafizyki. Polegał on przede wszystkim na tym, aby nie zawężać się tylko do jednego systemu, co zawsze groziło i grozi filozofii kościelnej opierającej się głównie na systemie arystotelesowsko-tomistycznym. Abp Życiński postulował, aby uprawiać dialog pomiędzy systemami filozoficznymi. Dialog ten powinien być prowadzony metodami, jakie wypracowała filozofia analityczna, analizy języka i analizy logicznej. Najważniejszą jego publikacją z tej dziedziny jest dwutomowy „Teizm i filozofia analityczna”.

Znaczące są także odkrycia abp. Życińskiego w sferze badań nad językiem naukowym i naturalnym, co doprowadziło go do wniosku, że relatywizm językowy nie wyklucza możliwości poznania absolutnej prawdy. Wniósł też istotny wkład do teorii nauki analizując struktury wyjaśniania w naukach przyrodniczych, która wykracza poza aspekt ilościowy rzeczywistości. Prowadził też dociekania z zakresu teoretycznych podstaw logiki, matematyki, fizyki czy biologii.

Zajmował się kosmologią relatywistyczną, a w jej ramach zagadnieniem czasu oraz teorii materii. Znaczącym wkładem w tej dziedzinie są jego metodologiczne i historyczne analizy teorii i modeli kosmologicznych oraz badania nad falsyfikacją twierdzeń filozofii przyrody oraz nad rolą hipotez w filozoficznym wyjaśnianiu świata.

Wiele miejsca poświęcał rozważaniom na temat życia i jego genezy, a w tym teorii ewolucji i jej recepcji w myśli chrześcijańskiej z rozróżnieniem i komplementarnym ujęciem ewolucjonizmu przyrodniczego i filozoficznego. Za odkrywcze uznano jego badania nad elementami metafizyki w teoriach przyrodniczych, przeprowadzane na poziomie mikrodoświadczenia.

Ponadto metropolita lubelski był jednym z najlepszych w Polsce znawców filozofii i teologii procesu oraz ich twórcy - Alfreda Whiteheada. Arcybiskup uważał, że dzięki procesualizmowi można wykazać brak opozycji między nauką a religią. W tym świetle odkrycia nauki prowadzą do pytań filozoficznych, które - w inny sposób - podejmuje religia.

W ramach filozofii analitycznej dociekania abp Życińskiego koncentrowały się na funkcji wartości i norm etycznych w filozoficznym dyskursie o Bogu, a także na racjonalnym wykazaniu sensowności języka religijnego.

W problematyce relacji wiary do nauk przyrodniczych arcybiskup wiele miejsca poświęcał kwestiom światopoglądowym niesionym przez rozwój nauki i ewolucję kulturową, jak i wielu innym zagadnieniom z pogranicza nauki i religii.

Abp. Życińskiego zajmowała bardzo humanizacja przyrodoznawstwa, która nie może dokonywać się bez odniesienia do jakiejś rzeczywistości transcendentnej. Dowodził, że z historycznego punktu widzenia rozwój nauki nowożytnej nie byłby możliwy bez specyficznego podłoża, którym jest Objawienie judaistyczno-chrześcijańskie. Dlatego zarówno między wiarą a nauką, jak też między humanistyką a przyrodoznawstwem nie ma sprzeczności.

Był przekonany, że zbliżenie dwóch kultur: przyrodniczej i humanistycznej są wymogiem współczesnej cywilizacji a relację chrześcijaństwa do humanizmu i nauki rozważał z perspektywy historycznej, filozoficznej i teologicznej. Według metropolity lubelskiego dialog chrześcijaństwa z kulturą współczesną powinien koncentrować się na poszukiwaniu wspólnych wartości i to zarówno etycznych, jak i estetycznych.

Często występował także przeciw postmodernizmowi, zarówno przeciw jego odmianie literacko-artystycznej, jak i filozoficznej, piętnujące szczególnie antyintelektualizm i nihilizm tego nurtu.

Abp Życiński często odnosił się do związków etyki z polityką i zawsze bronił uniwersalnych wartości w życiu społeczno-politycznym. Był przekonany, że żadna sfera polityki nie może być pozbawiona odniesienia do trwałych zasad moralnych. Znany był z inspirowania dialogu dążącego do pojednania międzyreligijnego, narodowego i międzynarodowego.