Niebezpieczny precedens

W połowie grudnia 2010 r. Sejm uchwalił rządowy projekt nowelizacji „Ustawy z 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego w RP”, przesądzającej o likwidacji Komisji Majątkowej. Na podstawie tej ustawy wnioski podmiotów kościelnych w sprawie zwrotu mienia kościelnego zabranego w czasach PRL z pogwałceniem prawa były rozpatrywane przez wspólną kościelno-państwową Komisję Majątkową. Nie będę analizował detali nowelizacji odnoszącej się do Komisji. Los Komisji od dawna był przesądzony i zakończenia jej prac od dawna bezskutecznie domagała się strona kościelna. Chciałbym jedynie zwrócić uwagę na szersze konsekwencje sposobu przyjęcia tego aktu prawnego dla relacji Kościół–państwo.

Zabrakło umowy
Nie ulega wątpliwości, że w trakcie tej nowelizacji doszło do zmiany praktyki konstytucyjnej oraz zapisów konkordatowych. Złamana została także zasada bilateralności, która powinna być fundamentem w relacjach Kościół–państwo. Ta zasada oznacza, że wszelkie nowe legislacje na tym obszarze powinny być nie tylko uzgodnione ze stroną kościelną, ale i poprzedzone umową między przedstawicielami Rady Ministrów oraz przedstawicieli Kościołów i innych związków wyznaniowych. Taka procedura ma chronić wspólnoty religijne przed dążeniami władzy świeckiej do narzucania im jednostronnych rozwiązań. Wypada podkreślić, że ta zasada otrzymała sankcję najważniejszego aktu prawnego – Konstytucji z 1997 r. W art. 25 ust. 4 i 5 ustawy zasadniczej wyraźnie stwierdza się, że stosunki między Rzecząpospolitą Polską a Kościołem katolickim określa umowa międzynarodowa ze Stolicą Apostolską oraz ustawy, a z innymi Kościołami i związkami wyznaniowymi ustawy uchwalane na podstawie umów zawartych przez Radę Ministrów z ich właściwymi przedstawicielami.

Ewentualną wątpliwość, czy konstytucyjny przepis dotyczący umów stosuje się także do Kościoła katolickiego, jednoznacznie wyjaśnił wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 2 kwietnia 2003 r. Dotyczył on konstytucyjności przepisów ustawy o stosunku państwa do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w zakresie regulacji spraw majątkowych tego Kościoła. W sentencji wyroku Trybunał podkreślił, że „Konstytucja uregulowała status wspólnot religijnych w sposób szczególny, różny od innych podmiotów prawa, ustanawiając specyficzne gwarancje ich praw”. Ważną częścią tego statusu jest tryb przyjmowania regulacji prawnych dotyczących tych wspólnot, wymagający dwustronnych uzgodnień. W tym kontekście Trybunał, potwierdzając konieczność wcześniejszej umowy między Radą Ministrów a przedstawicielami wspólnot religijnych, zaznaczył, że ów wymóg „stosuje się również do uchwalania ustaw regulujących stosunek Państwa do Kościoła Katolickiego”.

Trybunał w tym wyroku podkreślił, że z art. 25 Konstytucji RP wynika dla organów władzy publicznej „obowiązek poszukiwania w sferze stosunków z Kościołami i związkami wyznaniowymi rozwiązań prawodawczych o charakterze konsensualnym, które znajdują akceptację adresatów”. Chodzi w gruncie rzeczy o to, aby wszystkie wspólnoty religijne miały zapewniony wpływ na tworzenie prawa ich dotyczącego. W takim trybie uregulowano w grudniu 2008 r. kwestię prawa własności mienia pounickiego, kiedy doszło do podpisania porozumienia między przedstawicielami zainteresowanych Kościołów i ministra właściwego do spraw wyznań religijnych oraz mniejszości narodowych i etnicznych w obecności Grzegorza Schetyny, wiceprezesa Rady Ministrów, oraz bp. Stanisława Budzika, sekretarza generalnego Konferencji Episkopatu Polski. Wtedy uznano, że porozumienie jest nieodzownym składnikiem procesu legislacyjnego. Dlaczego z podobnej procedury zrezygnowano przy uchwalaniu nowelizacji ustawy z 1989 r. w celu zakończenia prac Komisji Majątkowej? Zdaniem dr. Krzysztofa Wąsowskiego, współprzewodniczącego Komisji Majątkowej po stronie kościelnej, jest nie tylko niezrozumiałe, ale i oznacza zmianę praktyki konstytucyjnej obowiązującej do tej pory.