Kolędy: Tajemnica cichej nocy

Niektóre przypominają uroczyste hymny kościelne, inne – wzruszające kołysanki albo wesołe przyśpiewki. Mają archaiczne melodie i słowa, z których część wyszła już z użycia we współczesnym języku. Tajemnica ich popularności to jeszcze jeden sekret tej wspaniałej, cichej nocy...

Rzymska nazwa
Słowo kolęda wydaje się bardzo słowiańskie. W rzeczywistości pochodzi z łaciny. W starożytnym Rzymie słowo calenda oznaczało pierwszy dzień miesiąca. Z tej okazji, zwłaszcza gdy pierwszy dzień miesiąca był jednocześnie pierwszym dniem roku, składano sobie życzenia i śpiewano okolicznościowe pieśni. Nie miały one oczywiście nic wspólnego z późniejszymi kolędami, ale nazwa została w średniowieczu zapożyczona z tej rzymskiej tradycji. Początek roku przypadał zresztą nie 1 stycznia, jak obecnie, lecz na wiosnę – w marcu.

Kolędy, czyli pieśni o tematyce Bożonarodzeniowej, zaczęły powstawać prawdopodobnie dopiero w XIII wieku. Wcześniej ludowa pobożność skupiała się przede wszystkim na potędze i wszechmocy Boga, a nie na tym, że stał się On człowiekiem. Nawet przedstawienia Chrystusa ukrzyżowanego są w sztuce wczesnośredniowiecznej rzadkie. Ludowa pobożność bliższa naszej wrażliwości narodziła się dopiero u schyłku średniowiecza. Wtedy pojawiły się znane nam dzisiaj tradycje świątecznej szopki, jasełek czy właśnie śpiewania kolęd. Najstarsze kolędy przypisuje się św. Franciszkowi. Niestety nie dotrwały do naszych czasów.

Kolędy średniowieczne i renesansowe: kościelne hymny
Najstarsze kolędy nie różniły się od innych kościelnych pieśni. Słowa były napisane po łacinie, a melodia przypominała kościelny hymn. W XVI wieku zaczęto je tłumaczyć na język polski. Kilka takich najstarszych kolęd dotrwało do naszych czasów i wciąż je śpiewamy. Najbardziej znaną spośród nich jest "Anioł pasterzom mówił". Polski tekst z XVI w. jest tłumaczeniem z łaciny średniowiecznego utworu "Dies est laetitiae" (strofa: "Angelus pastoribus"). Melodia pochodzi z II poł. XVII w.
Średniowieczne korzenie ("Puer natus in Bethleem" z XIV w.) ma również kolęda "Dzieciątko się narodziło", przetłumaczona w XVII w.

Kolędy barokowe: kołysanki, pastorałki
Z XVII i XVIII wieku pochodzi mniej więcej połowa popularnych kolęd. Wiele z nich ma charakter kołysanek, pełnych ciepła. Z tego okresu pochodzą "Gdy śliczna Panna Syna kołysała", "Lulajże Jezuniu", "Jezus malusieńki", "Oj maluśki".

Barok (zwłaszcza wiek XVIII) przyniósł także kolędy z motywami pasterskimi. W sztuce późnego baroku tematyka pasterska (tzw. po francusku "fête champêtre") stała się modna. Powstały wtedy "Dzisiaj w Betlejem", "Przybieżeli do Betlejem pasterze", "Wśród nocnej ciszy", "My też, pastuszkowie", "Pasterze mili".

Sławni autorzy
Większość znanych kolęd to dzieła anonimowe, ale niektóre napisali ludzie znani. Autorem popularnej kolędy "W żłobie leży" jest prawdopodobnie Piotr Skarga (prawdziwe nazwisko Powęski) (1536-1612), jezuita, teolog i pisarz, pierwszy rektor Akademii Wileńskiej, nadworny kaznodzieja Zygmunta III Wazy, słynący ze wspaniałych kazań.

Kolędę "Bóg się rodzi" napisał natomiast Franciszek Karpiński (1741-1825), sławny poeta. Wydał ją drukiem w roku 1792 w śpiewniku "Pieśni nabożne". Jej oryginalny tytuł brzmi "O narodzeniu Pańskim". Melodia to najpopularniejszy ówczesny polski taniec – polonez.

Z kolei dziewiętnastowieczna kolęda "Mizerna cicha" jest dziełem innego znanego poety, Teofila Lenartowicza (1822-1893). Wydał ją drukiem w roku 1849.

Fryderyk Chopin oddał hołd kolędom umieszczając w swoim Scherzo h-moll fragment "Lulajże Jezuniu". Posłuchaj tej kolędy w opracowaniu wielkiego Fryderyka.



Najpopularniejsza kolęda
Większość kolęd jest popularna tylko w jednym kraju. Każdy naród ma swój repertuar. Wyjątkiem jest kolęda "Stille Nacht" (Cicha noc). Zrobiła międzynarodową karierę, jest znana na całym świecie. Przetłumaczono ją na około 300 języków i wszędzie została zaakceptowana.
Po raz pierwszy została wykonana 24 grudnia 1818 r. w kościele św. Mikołaja w Oberndorfie, małej wiosce 10 km na północ od Salzburga (Austria). Autorem słów był ks. Joseph Mohr (1792-1848), wikary w tym kościele. Muzykę napisał Franz Xaver Gruber (1787-1863), organista w tej samej świątyni, a jednocześnie nauczyciel muzyki w sąsiedniej wiosce Armsdorf.
Jak podają kroniki ks. Mohr śpiewał tenorem, akompaniując sobie na gitarze, a prof. Gruber – basem. Chórek parafialny powtarzał ostatnie wersy każdej zwrotki. Znacznie później, w 1855 r. Gruber opracował partyturę na sopran i kontralt z towarzyszeniem organów. Pierwszy rękopis tekstu, datowany na 1816 rok, znajduje się w Muzeum w Salzburgu. Mieści się ono przy Steingasse 9, gdzie urodził się ks. Mohr.




Kościół św. Mikołaja niestety nie dotrwał do naszych czasów. Zniszczył go pożar. W roku 1906 ruinę rozebrano. W tym samym miejscu w roku 1937 wybudowano niewielką kaplicę. Witraże w jej oknach przedstawiają twórców kolędy. Pamiątki po kompozytorze znajdują się w miasteczku Hallein, 15 km na południe od Salzburga, dokąd się przeprowadził. W jego domu urządzono muzeum.
Odtwórz "Cichą noc" w pierwotnej aranżacji według manuskryptu Josepha Mohra z 1820 r. oraz w późniejszej aranżacji Franza Grubera z 1845 r..