Klonowanie terapeutyczne: Człowiek zamienny

Decyzja brytyjskiego parlamentu o legalizacji tzw. klonowania terapeutycznego wzbudziła na całym świecie wiele kontrowersji. Fascynacji i podziwowi dla geniuszu rozumu ludzkiego towarzyszą pełne obaw pytania o to, czy człowiekowi wolno czynić wszystko, do czego uzdalnia go dzisiejsza technika. Ogromne nadzieje związane z leczeniem dotychczas nieuleczalnych chorób nie mogą tłumić wątpliwości, które koniecznie muszą być rozważone: terapia - ale za jaką cenę? Czy stosując klonowanie terapeutyczne, wykorzystujemy jedynie "materiał biologiczny", czy też jesteśmy w trakcie kreowania nowego rodzaju istot ludzkich, powołanych do życia jedynie jako żywy bank cennej tkanki?

"Wszechmogące" komórki
Zanim zastanowimy się nad zagadnieniem początku życia człowieka, warto choćby w dużym uproszczeniu przyjrzeć się procedurze klonowania. Do sklonowania ssaka metodą transplantacji jąder komórkowych potrzebna jest pozbawiona własnej informacji genetycznej komórka jajowa oraz jądro z odpowiedniej komórki ciała osobnika, który ma być sklonowany. Technika klonowania polega na przeniesieniu jądra komórki somatycznej do pozbawionej materiału genetycznego komórki jajowej oraz sztucznym zainicjowaniu jej rozwoju. W wyniku tego procesu powstaje ludzka zygota, która w pierwszych dniach swego istnienia charakteryzuje się zespołem zadziwiających cech. Jedną z nich jest tzw. totipotencjalność ("wszechpotencjalność"). Polega ona na tym, iż każda z komórek, na jakie podzieliła się zapłodniona komórka jajowa, może teoretycznie rozwinąć się w cały odrębny organizm. Jeżeli rozwijająca się zygota podzieli się, wówczas powstają bliźnięta jednojajowe. Na dzisiejszym etapie wiedzy uważa się, iż każda komórka embrionalna zachowuje cechę "totipotencjalności" aż do stadium podziału na osiem komórek. Mimo późniejszej utraty tej cechy komórki embrionalne zachowują inną jeszcze nadzwyczajną właściwość, mianowicie tzw. pluripotencjalność ("wielopotencjalność"). Każda z komórek embrionalnych nie jest już wprawdzie "wszechmogąca", czyli nie może rozwinąć się w cały odrębny organizm, ale ponieważ nie nastąpiła jeszcze specjalizacja, komórki te w przyszłości mogą zbudować każdy rodzaj tkanki, np. nerwową, mięśniową, tkankę skóry itd. Właśnie zdobycie komórek, posiadających właściwość "pluripotencji", zwanych komórkami macierzystymi, jest celem klonowania terapeutycznego. Posiadając te komórki, można w laboratorium namnożyć z nich pożądany rodzaj tkanki i użyć jej do przeszczepu w organizmie osób dorosłych, u których te tkanki zostały zniszczone. Jednak pobranie komórek macierzystych powoduje śmierć sklonowanego embrionu. Dla zwolenników klonowania terapeutycznego dodatkowym argumentem jest fakt, iż sklonowany embrion, z genetycznego punktu widzenia, jest "kopią" dorosłego człowieka, od którego pochodzi umieszczone w komórce jajowej jądro. Dzięki temu organizm tegoż dorosłego nie odrzuca namnożonej z pobranych komórek macierzystych tkanki, bo zawiera ona jego własny materiał genetyczny. Przez to zostaje rozwiązany jeden z największych problemów transplantologii - reakcja immunologiczna, czyli niebezpieczeństwo odrzucenia przeszczepu. Dzięki temu, jak twierdzą zwolennicy klonowania, już wkrótce chorzy np. na chorobę Alzhei-mera czy Parkinsona w wyniku klonowania będą mogli uzyskać tkanki do transplantacji przywracającej im zdrowie. Czyż nie jest to oszałamiająca, uszczęśliwiająca perspektywa? Aby móc podzielić zachwyt zwolenników klonowania, trzeba jednak koniecznie rozważyć drugą stronę medalu, tzn. zadać pytanie o status embrionu. Czy rzeczywiście jest on jedynie grudką błyskawicznie dzielących się komórek?

Granice człowieczeństwa
Aby adekwatnie i bez zbędnej polemiki odpowiedzieć na to pytanie, trzeba wyjść od bardzo prostego i oczywistego stwierdzenia. Otóż każdy z nas szanuje z całą oczywistością godność ludzką i prawo do życia innych ludzi, niezależnie, czy są to dorośli, dzieci, noworodki, czy też urodzone w siedem miesięcy po poczęciu wcześniaki. Ich wyjątkowy status, odróżniający ich od statusu zwierząt, wyrażany jest w takich pojęciach, jak człowieczeństwo, godność człowieka, godność osoby. W dalszych rozważaniach będę używał pierwszego z tych pojęć, jako określenia na wyjątkowość i nienaruszalną godność istoty ludzkiej. Odebranie życia niewinnej osobie ludzkiej określane jest jako mord. Drastyczność tego określenia ma odzwierciedlać powagę popełnionego przestępstwa. Kto zatem stanowczo twierdzi, iż ludzkie embriony we wcześniejszych stadiach rozwoju nie są ludźmi i nie mają statusu osoby, a przerwanie ich życia nie może być traktowane na równi z uśmierceniem człowieka, ten musi w trakcie rozwoju embrionalnego człowieka wskazać na proces (moment), który mógłby zmienić status embrionu z "jeszcze nie ludzkiego" na "w pełni ludzki". Innymi słowy, należy wskazać na przekonującą i bezsporną granicę, która by sprawiała, że moglibyśmy rozwijające się ludzkie zarodki uznać jedynie za "materiał biologiczny" i zużyć je dla celów terapeutycznych bądź transplantacyjnych. Istnieje szereg teorii, próbujących wskazać na taką jakościową cezurę, i nie są to, wbrew pozorom, teorie sformułowane jedynie w naszych czasach. Przyjrzyjmy się zatem tym cezurom, poczynając od najbardziej ekstremalnych. Praktykowane w starożytności porzucanie dzieci upośledzonych, słabych czy po prostu niechcianych wskazuje na to, iż noworodek nie posiadał oczywistego prawa do życia, ale nabywał go stopniowo dopiero w jakiś czas po urodzeniu. Nie brak i dzisiaj poglądów, według których prawo do życia nowo narodzonych powinno być uzależnione od akceptacji społecznej, wyrażonej przez ich najbliższych. Dziecko, którego społeczeństwo nie zaakceptowałoby, nie miałoby statusu człowieka i mogłoby zostać uśmiercone. Poglądy takie kłócą się nie tylko ze spontaniczną intuicją moralną większości ludzi (bo któż zgodziłby się na bezkarne uśmiercenie noworodka?), ale i z samą istotą podstawowych praw człowieka. Człowieczeństwo, czy też status osobowy człowieka, nie jest cechą nadaną mu z zewnątrz. Związane ze statusem osobowym prawo do ochrony życia to prawo wrodzone, które nie musi i nie może być przez nikogo (np. przez parlament) nadane drugiemu człowiekowi, ale też nikt nikomu nie może go odebrać. Człowiek posiada je z samego faktu przynależności do rodzaju ludzkiego. Za arbitralną i niemającą oparcia w faktach granicę wyznaczającą początek człowieczeństwa trzeba również uznać koniec trzeciego miesiąca po poczęciu, czyli granicę, na której opiera się ustawodawstwo aborcyjne większości krajów europejskich. Fakt, iż koniec trzeciego miesiąca zbiega się z zakończeniem tzw. organogenezy, czyli procesu wykształcania się najważniejszych organów, stanowi bardzo nieostrą cezurę. Płody ludzkie nie rozwijają się jednakowo szybko, a rozwój organów jest ciągłym, liniowym procesem. Próba ustalenia wystarczającego stopnia rozwoju organów, aby można uznać płód za człowieka, ma wszelkie cechy arbitralnej decyzji, nieopierającej się na żadnych empirycznych faktach. Za kolejną granicę człowieczeństwa uważany jest początek rozwoju mózgu. Zwolennicy tej teorii próbują skonstruować swoistą analogię. Zakładają bowiem, że skoro prawo uznaje człowieka dorosłego za martwego wówczas, gdy bezpowrotnie zniszczony został cały jego mózg (śmierć pnia mózgu), to analogicznie rzecz biorąc, ludzki embrion nie może być nazwany człowiekiem, dopóki nie rozwinie się jego mózg.