Powstanie Bractwa

Bractwo Kapłańskie św. Piusa X (Fraternitas Sacerdotalis Sancti Pii X) powołał do życia 1 listopada 1970 biskup szwajcarskiej diecezji Lozanny, Genewy i Fryburga François Charrière (1893-1976) jako stowarzyszenie życia apostolskiego na prawie diecezjalnym, czyli jako stowarzyszenie kleryckie, którego członkowie żyją wspólnie i według określonych reguł, ale bez składania ślubów zakonnych. Chociaż formalnie utworzył je biskup Lozanny, rzeczywistym inspiratorem dzieła był francuski arcybiskup Marcel-François Lefebvre (1905-91), członek Zgromadzenia Misjonarzy Ducha Świętego (duchaczy, w latach 1962-68 jego przełożony generalny), były arcybiskup Dakaru (1955-62), potem biskup Tulle we Francji (1962), uczestnik Soboru Watykańskiego II, a wcześniej – z nominacji bł. Jana XXIII – członek komisji przygotowującej to wielkie wydarzenie kościelne.

Te szczegóły życia arcybiskupa są o tyle istotne, że będąc ojcem soborowym, od początku sprzeciwiał się on uchwałom Vaticanum II, zwłaszcza otwarciu się Kościoła na ekumenizm i dialog międzyreligijny oraz nowemu ujęciu wolności religijnej. Podpisał wprawdzie większość dokumentów soborowych, ale nie uczynił tego w stosunku do konstytucji duszpasterskiej „Gaudium et spes” i deklaracji o wolności religijnej „Dignitatis humanae”. Opuścił Watykan przed zakończeniem tego zgromadzenia, zarzucając papieżowi i ojcom soborowym, że posunęli się za daleko w swym nauczaniu i ulegli wpływom liberałów i modernistów w Kościele, kosztem jego wielowiekowej tradycji. W trosce o jej zachowanie nie tylko doprowadził do powstania Bractwa, ale także założył w 1971 w Ecône w tejże szwajcarskiej diecezji seminarium duchowne, kształcące przyszłych kapłanów w duchu tej tradycji, którą, zdaniem arcybiskupa, zdradził Sobór.

Seminarium w Ecône

Chociaż dość szybko styl i treści nauczania w tej placówce zaczęły niepokoić Stolicę Apostolską, to jednak dopiero na wiosnę 1974 poleciła ona biskupowi Pierre Mamie (1920-2008; następcy bp. Charrière) zbadać na miejscu całą sprawę. W listopadzie tegoż roku komisja powołana przez Watykan stwierdziła, że formacja seminaryjna w Ecône jest głęboko przedsoborowa, a nawet sprzeczna z duchem Vaticanum II. Jednocześnie stwierdzano wzorową dyscyplinę i przywiązanie do wiary seminarzystów. Zastrzeżenia komisji dotyczyły takich zagadnień jak ekumenizm, dialog z innymi religiami, wolność religijna, rola i miejsce biskupa w Kościele (sprzeciw wobec kolegialności episkopatu), a także, co oczywiste, „przedsoborowa” liturgia Mszy św. itp. Właściwie całe nauczanie Soboru było podważane, a samo to wydarzenie kościelne było przedstawiane jako wielkie nieszczęście dla Kościoła i główna przyczyna jego późniejszych kłopotów.

Paweł VI a abp Lefebvre

W listopadzie 1974 arcybiskup ogłosił manifest antysoborowy, zawierający miażdżącą krytykę tego zgromadzenia biskupów. Gdy w maju następnego roku wyświęcił w Ecône pierwszych absolwentów swego seminarium, nie mając na to zgody miejscowego biskupa i lekceważąc ostrzeżenia Pawła VI, bp Mamie 9 maja cofnął uznanie dla Bractwa. 29 czerwca tegoż roku – 1975 Paweł VI wystosował pierwszy, pełen ubolewania, ale i pokory list do krnąbrnego hierarchy, prosząc go o zejście z drogi nieposłuszeństwa wobec władzy kościelnej. I choć nie otrzymał nań odpowiedzi (co samo w sobie było niesłychaną obelgą wobec papieża), 8 września napisał kolejny, tym razem odręczny list, na który arcybiskup odpowiedział (po 2 tygodniach) zdawkowo i wymijająco.

Rozmowy z arcybiskupem i jego zwolennikami toczyły się też w 1976 r., ale gdy pod koniec czerwca wyświęcił on kolejnych kapłanów i diakonów bez zgody miejscowego biskupa, 1 lipca tegoż roku ówczesny rzecznik prasowy Stolicy Apostolskiej o. Romeo Panciroli (1923-2006) oświadczył, że tym samym arcybiskup i neoprezbiterzy zostali „ipso facto” zasuspendowani „a divinis”, czyli przeniesieni do stanu świeckiego na okres 1 roku. Ale ani Lefebvre, ani jego zwolennicy, łącznie z neoprezbiterami, nie zaprzestali swych działań.

Tymczasem Paweł VI wszelkimi sposobami próbował znaleźć jakieś rozwiązanie coraz bardziej nabrzmiewającego konfliktu. Mimo ciążących na duchownym francuskim kar kościelnych, kilkakrotnie spotykał się z nim osobiście lub za pośrednictwem swych przedstawicieli – po raz ostatni 11 września 1976 w Castel Gandolfo, i to na prośbę arcybiskupa. Ale także ta rozmowa nic nie dała i nadal prowadził on swą działalność „antysoborową”, będącą w istocie aktem nieposłuszeństwa wobec Ojca Świętego i Kościoła powszechnego.

Początki pontyfikatu Jana Pawła II a Bractwo

Gdy 16 października 1978 papieżem został kard. Karol Wojtyła, pojawiły się nadzieje na rozwiązanie konfliktu. Sądzono, że nowy biskup Rzymu łatwiej się porozumie z arcybiskupem jako człowiek stosunkowo młody, dynamiczny, poza tym pochodzący z kraju, w którym było dużo powołań kapłańskich (a kryzys w tej dziedzinie był jednym z ważnych argumentów arcybiskupa i jego stronników – seminarium w Ecône nigdy nie cierpiało na brak kandydatów), no i miał opinię „konserwatysty”, a więc był w lepszej „sytuacji wyjściowej” niż postrzegany przez Bractwo jako „modernista”, papież Montini.

I rzeczywiście, Jan Paweł II już 18 listopada, a więc w nieco ponad miesiąc po swym wyborze, przyjął na audiencji zbuntowanego arcybiskupa, a w światowych środkach przekazu pojawiły się komentarze, sugerujące bliski jakoby kres rozłamu. Tymczasem nic takiego nie nastąpiło, co więcej – prawie 75-letni wówczas hierarcha jakby jeszcze bardziej zwiększył swą aktywność: wiele podróżował po Francji i innych krajach europejskich i na innych kontynentach, przedstawiając swe poglądy i w wielu miejscach zyskując nowych zwolenników.

Przez cały późniejszy okres trwały mniej lub bardziej intensywne kontakty Watykanu z Bractwem, mające na celu rozładowanie napięcia lub przynajmniej jakieś jego złagodzenie. Inna sprawa, że wobec nieustępliwej postawy samego arcybiskupa i jego zwolenników szanse na znalezienie takiego rozwiązania były niewielkie i Stolica Apostolska nie bardzo angażowała się w takie działania.

Sakra biskupów 30 czerwca 1988 – schizma w Kościele

W maju 1987 arcybiskup w jednym z wywiadów zapewnił, że uznaje Jana Pawła II za prawowitego papieża i nie dąży do schizmy, ale wkrótce potem oznajmił, że zamierza konsekrować kilku biskupów, aby zapewnić ciągłość swego dzieła. Zapowiedź ta wywołała zaniepokojenie Stolicy Apostolskiej, że może dojść do formalnej schizmy, gdyby do tego doszło bez zgody papieskiej. 14 lipca 1987 ówczesny prefekt Kongregacji Nauki Wiary kard. Joseph Ratzinger rozmawiał z abp. M. Lefebvrem, który po spotkaniu oświadczył, że spotkał się z „wielkodusznymi propozycjami”.

Następnie miała jeszcze miejsce wymiana listów między kardynałem a arcybiskupem, a 18 października tego roku obaj ponownie się spotkali. 29 tegoż miesiąca w Watykanie ogłoszono o mianowaniu kard. Edouarda Gagnona (1918-2007) wizytatorem Bractwa dla zapoznania się z panującą w nim sytuacją. Jego misja rozpoczęła się 21 listopada i była okryta głęboką tajemnicą. Wysłannik papieski nie spotykał się nawet z biskupami tych diecezji, które odwiedzał. 5 stycznia 1988 przedstawił Ojcu Świętemu sprawozdanie ze swej podróży, a 18 tegoż miesiąca ponownie spotkał się z abp. Lefebvrem. Ten ostatni zapewniał później, że rozmowy z Watykanem toczą się pomyślnie. Ale jednocześnie zaczęły się znów pojawiać zapowiedzi o nowych biskupach dla Bractwa. W tej sytuacji Jan Paweł II w liście do kard. Ratzingera z 8 kwietnia 1988 przypomniał stanowisko Kościoła w kontaktach z lefebrystami i zapewniał, że nadal pragnie działać na rzecz zakończenie konfliktu z nimi.

Tymczasem w maju tego roku abp Lefebvre zapowiedział, że 30 czerwca, nie czekając na decyzję papieską, wyświęci czterech biskupów dla swego Bractwa. Stolica Apostolska, starając się nie dopuścić do tego aktu, oznaczającego schizmę, czyli zerwanie jedności z Kościołem powszechnym, podjęła jeszcze raz rozmowy z arcybiskupem i jego zwolennikami. Kard. Ratzinger spotkał się z nim kilkakrotnie, zapewniając go m.in., że papież jest gotów konsekrować biskupa spośród kandydatów przedstawionych przez Bractwo – miałoby to nastąpić 15 sierpnia 1988, na zakończenie trwającego wówczas (od 7 czerwca 1987) Roku Maryjnego. Arcybiskup początkowo zgodził się, później jednak postawił, a właściwie podtrzymał swoje warunki, na które Rzym nie mógł się zgodzić i ostatecznie pozostał przy swej decyzji.

30 czerwca 1988 z rąk abp. M. Lefebvre’a i bliskiego mu duchowo brazylijskiego biskupa Antônio de Castro Mayera (1904-91), ordynariusza diecezji Campos, sakrę bez zgody papieża otrzymali: Bernard Fellay, Bernard Tissier de Mallerais, Richard Williamson i Alfonso de Galarreta.

Odpowiedź Kościoła

W tej sytuacji prefekt Kongregacji ds. Biskupów kard. Bernardin Gantin wydał nazajutrz dekret stwierdzający, iż „ arcybiskup-biskup senior Tulle Marcel Lefebvre, dokonując (...) czynu natury schizmatyckiej przez udzielenie bez papieskiego mandatu i wbrew woli Biskupa Rzymskiego sakry biskupiej czterem kapłanom, podlega karze przewidzianej przez kan. 1364 i kan. 1382 Kodeksu Prawa Kanonicznego”. Dokument ten stanowił również, że tą samą karę zostali objęci także czterej nowi biskupi i bp de Castro Mayer oraz ostrzegał kapłanów i wiernych przed udziałem „w schizmatyckiej działalności abp. Lefebvre’a; ściągnęłoby to na nich tę samą karę na mocy samego prawa”.

2 lipca 1988 r. Jan Paweł II ogłosił motu proprio „Ecclesia Dei adflicta”, w którym potwierdził powyższe decyzje, wyrażając zarazem smutek i ubolewanie z powodu całego zdarzenia. Jednocześnie poinformował o utworzeniu specjalnej komisji papieskiej, która we współpracy z biskupami, urzędami kurialnymi i zainteresowanymi środowiskami będzie się zajmować kapłanami i seminarzystami, związanymi dotychczas z Bractwem św. Piusa X, pragnącymi odstąpić od schizmy i pozostać w łączności z Kościołem powszechnym, jak również tymi wszystkimi, którzy są przywiązani do przedsoborowego („trydenckiego”) obrzędu Mszy św. Tak powstała Papieska Komisja „Ecclesia Dei”, która do dzisiaj odpowiada za całokształt kontaktów z tradycjonalistami.

18 lipca ci członkowie Bractwa, którzy w obliczu schizmy opuścili abp. Lefebvre’a i jego sympatyków, założyli własne stowarzyszenie – Bractwo Kapłańskie św. Piotra (Fraternitas Sancti Petri – FSSP), które w 3 miesiące później, 18 października, uzyskało zatwierdzenie papieskie. Jest ono oficjalnie uznawane przez Stolicę Apostolską i widnieje w wydawanym co roku Roczniku Papieskim (Annuario Pontificio). Obecnie liczy ono ponad 320 kapłanów (Bractwo św. Piusa X – przeszło 500).

W późniejszych latach, zwłaszcza w 2003, Komisja wydała szereg oświadczeń, wyjaśniających m.in. status osób związanych z Bractwem. Potwierdzała np., że kapłani Bractwa św. Piusa X są zasuspendowani, ale ważnie wyświęceni, a Msze przez nich sprawowane są ważne, choć odprawiane wbrew prawu kościelnemu, wierni mogą wypełnić swój obowiązek niedzielny przez udział w takiej Mszy, szczególnie wtedy, gdy nie czynią tego z chęci odcięcia się od papieża, lecz pragnąc uczestniczyć w liturgii w nadzwyczajnej formie rytu rzymskiego.

Pierwsze posunięcia Benedykta XVI

Obecny papież, który jeszcze jako prefekt Kongregacji Nauki Wiary prowadził, jak wspomnieliśmy, rozmowy z arcybiskupem i Bractwem, wielokrotnie dawał do zrozumienia, że bardzo chce rozwiązać ten konflikt. Podobnie jak Jan Paweł II, dość szybko, bo 29 sierpnia 2005 (w niespełna pół roku po swym wyborze) przyjął w Castel Gandolfo przełożonego Bractwa, bp. Bernarda Fellaya. Ogłoszony potem komunikat watykańskiego Biura Prasowego stwierdzał, że „spotkanie przybiegało w klimacie umiłowania Kościoła i pragnienia osiągnięcia doskonałej wspólnoty”. Jednocześnie zapowiadano wolę dalszego rozwijania kontaktów.

Ojciec Święty na tym nie poprzestał. Z datą 7 lipca 2007 ukazał się jego list apostolski motu proprio „Summorum Pontificum”, przywracający liturgię przedsoborową, bez konieczności zgody na nią biskupa miejsca. Do dokumentu dołączony był oddzielny List Ojca Świętego do biskupów w związku z publikacją „Summorum Pontificum”, wyjaśniający i uzasadniający celowość wydania tego motu proprio oraz zachęcający hierarchów do wprowadzania go w życie.

4 czerwca 2008 Papieska Komisja „Ecclesia Dei” przedstawiła Bractwu 5-punktowe warunki porozumienia ze Stolicą Apostolską. Lefebrystów zobowiązywano do: udzielenia odpowiedzi proporcjonalnej do hojności Papieża („Summorum Pontificum”); unikania wszelkich działań publicznych, godzących w szacunek dla Ojca Świętego i sprzecznych z miłością chrześcijańską; unikania przedstawiania swego nauczania jako wyższego od nauczania papieskiego i ukazywania Bractwa w opozycji do Kościoła oraz wykazania woli uczciwego działania w pełnej kościelnej miłości i w szacunku dla autorytetu Wikariusza Chrystusa. Ostatnim warunkiem był termin udzielenia odpowiedzi do końca tegoż miesiąca.

O odpowiedzi przełożonego Bractwa bp. B. Fellaya na te warunki z 26 czerwca 2008 poinformowało tego samego dnia Radio Watykańskie w komentarzu „Fiasko dialogu z lefebrystami”. Potwierdzono wcześniejsze przecieki prasowe na temat warunków Komisji i odrzucenia ich przez bp. Fellaya.

Zniesienie ekskomuniki wobec biskupów

Ale papież nie zrażał się i pragnąc ułatwić powrót do pełnej jedności z Kościołem czterem konsekrowanym przez abp. Lefebvre’a biskupom, zniósł 21 stycznia 2009 r. ciążące na nich ekskomuniki. Formalnie uczynił to ówczesny prefekt Kongregacji ds. Biskupów kard. Giovanni Battista Re, w odpowiedz na list bp. Fellaya w imieniu własnym i pozostałych biskupów z 15 grudnia 2008, wydając stosowny dekret na polecenie papieża. Zdjęcie kar kościelnych z całej czwórki nie oznaczało włączenia ich z powrotem do Kościoła. Pozostała również otwarta sprawa statusu prawnego samego Bractwa, które pozostaje poza Kościołem i nie jest uznawane przez Stolicę Apostolską.

Ten gest dobrej woli ze strony Ojca Świętego wywołał różne reakcje w Kościele. Wiele środowisk, zwłaszcza tych bardziej liberalnych, przyjęło te decyzje z zaskoczeniem (choć o możliwości zniesienia ekskomunik mówiło się już wcześniej), widząc w nich nawet – w skrajnych przypadkach – zapowiedź odwrotu od Soboru. Ale wkrótce potem sami lefebryści dostarczyli nowego argumentu krytykom decyzji papieskiej: okazało się bowiem, że jeden ze „zrehabilitowanych” biskupów – Richard Williamson kilka miesięcy wcześniej w wypowiedzi dla szwedzkiej telewizji podważył zbrodnie holokaustu. Fakty te, ujawnione już po zniesieniu ekskomunik, bardzo zaciążyły na całej sprawie, chociaż zarówno samo Bractwo odcięło się od poglądów biskupa, jak i Stolica Apostolska pospieszyła ze stosownymi wyjaśnieniami (nota Sekretariatu Stanu z 4 lutego 2009 r.).

Rozmowy ekspertów

26 października 2009 r. w siedzibie watykańskiej Kongregacji Nauki Wiary rozpoczęły się rozmowy oficjalne Papieskiej Komisji „Ecclesia Dei” z Bractwem Kapłańskim św. Piusa X. Trwały one do kwietnia 2011 r. W szczególności omówiono kwestie związane z pojęciem tradycji, Mszałem Pawła VI, interpretacją Soboru Watykańskiego II w ciągłości z katolicką tradycją doktrynalną, z tematyką jedności Kościoła i katolickich zasad ekumenizmu, relacji między chrześcijaństwem i religiami niechrześcijańskimi oraz wolnością religijną. W trakcie ośmiu jej spotkań wskazano i zgłębiano istotne trudności doktrynalne. Rozmowy pozwoliły na wyjaśnienie stanowisk i ich motywacji.

Ze strony watykańskiej w spotkaniach brali udział sekretarz Papieskiej Komisji „Ecclesia Dei” ks. prałat Guido Pozzo, sekretarz Kongregacji Nauki Wiary abp Luis F. Ladaria Ferrer SI, a także eksperci: o. Charles Morerod OP, sekretarz Międzynarodowej Komisji Teologicznej (mianowany 3.11. 2011 biskupem Lozanny, Genewy i Fryburga) konsultor Kongregacji Nauki Wiary, prał. Fernando Ocáriz, będący zarazem wikariuszem generalnym Opus Dei, oraz konsultor Kongregacji Nauki Wiary, ks. Karl Josef Becker SI (włączony 18 lutego 2012 r. do Kolegium Kardynalskiego).