Abp. Zbigniew Stankiewicz metropolita ryski oraz prymas Łotwy. Był m.in. zastępcą prezesa Związku Polaków na Łotwie. W 1990 r. wstąpił do wyższego seminarium duchownego w Lublinie i w sześć lat później został wyświęcony na kapłana dla archidiecezji ryskiej.

Andrzej Grajewski: Co jest największym problemem Łotyszów?
Abp Zbigniew Stankiewicz: – Trzeba odbudować godność, poczucie własnej wartości. To dotyczy zarówno społeczeństwa, jak i Kościoła. Rozmawiamy w chwili, gdy przed parlamentem, który wybiera nowego prezydenta, odbywa się demonstracja obywatelska. To świadczy o tym, że społeczeństwo odzyskuje swoją podmiotowość. Miałem okazję obserwować aktywność społeczeństw zachodnich i wiem, jak istotne dla demokracji jest zaangażowanie ludzi w sprawy publiczne. U nas nie brak krytyki rzeczywistości, ale brakowało ochoty do działania, aby zły stan rzeczy zmieniać. Teraz dostrzegam objawy takiego zaangażowania. Ludzie zaczynają się budzić z letargu. Mam wrażenie powiewu świeżości w naszym życiu publicznym.

To wynik kryzysu związanego z wyborem nowego prezydenta i referendum w sprawie odwołania parlamentu?
– Myślę, że to fragment znacznie głębszego procesu, sięgającego w głąb naszej historii. Inflanty przez stulecia były we władzy niemieckiej arystokracji.

Były także częścią I Rzecz­pospolitej.
– To prawda, ale ten okres nie zostawił tak głębokich śladów, jak panowanie niemieckich baronów, z których część spolonizowała się. Potem były lata carskiej, a później sowieckiej dominacji. Wytworzyło to w świadomości społecznej odruch przetrwania. Przetrwać – to było najważniejsze. Towarzyszyło temu przekonanie, że ktoś inny zawsze jest panem i podejmuje za nas decyzje. Epoka komunizmu tę bierność społeczną jeszcze utrwaliła. Spowodowało to zamknięcie się społeczeństwa w sobie i zranione poczucie własnej wartości. Dlatego tak ważną sprawą jest aktywność obywatelska, której przejawy teraz obserwujemy. Mówiłem już o tym w homilii wygłoszonej w czasie ingresu, że konieczne jest odrodzenie duchowe Łotwy.

Miniony rok starałem się dla tego wykorzystać. Obecny powiew świeżego wiatru, obudzenia się ludzi mnie cieszy, gdyż współbrzmi z tym, co staram się robić. To także stanowi wyzwanie dla Kościoła. Musimy nauczyć się delegować w dół swoje uprawnienia. Najpierw biskup przekazuje ich część kapłanom i nie odbiera ich przy byle okazji, a później oni delegują je ludziom świeckim. Problem w tym, że ludzie są u nas nieufni. Trudno także w Kościele zaufać ludziom. Jeśli jednak nie nauczymy się ufać, nie zdołamy przełamać impasu i nie doczekamy się odrodzenia duchowego.

Katolicy na Łotwie są jednak mniejszością. Stanowią bodaj 20 proc. społeczeństwa i bez pomocy innych konfesji chrześcijańskich tego odrodzenia nie będzie.
– To prawda, ale także dlatego staramy się w wielu sprawach działać razem z Kościołem luterańskim oraz Kościołem prawosławnym. Takim symbolicznym świadectwem była na przykład wspólna z luteranami, baptystami oraz innymi chrześcijanami Droga Krzyżowa w Wielki Piątek w centrum ryskiej starówki.

Warto przypomnieć, że konsekracja Księdza Arcybiskupa miała miejsce w katedrze luterańskiej, która niegdyś była katedrą katolickiego biskupa Rygi. Nie było z tym problemów?
– U luteran później była dyskusja, czy w tym ekumenizmie nie posunęli się za daleko, ale opinia publiczna przyjęła ten gest z aprobatą. Także my przyłączamy się do inicjatyw społecznych innych wyznań. Na kongresie baptystów powstał projekt ustawy ograniczającej zasięg gier hazardowych, szczególnie niebezpiecznych dla młodego pokolenia. Zwrócili się oni o wsparcie w tej sprawie do mnie oraz innych konfesji. Uznałem, że ten projekt jest dobry, i poparłem go, podobnie uczynili przedstawiciele innych Kościołów. W efekcie powstała wspólna inicjatywa ustawodaw­cza, która trafiła do naszego parlamentu. Osiągnęliśmy także porozumienie w sprawie nauki podstaw wiary. Na Łotwie nie ma odrębnej katechezy dla poszczególnych Kościołów. W pierwszych trzech klasach szkoły podstawowej jest do wyboru nauka religii bądź etyki. I ten program został opracowany wspólnie przez wszystkie największe wyznania chrześcijańskie.

Czy na Łotwie mają miejsce próby podważenia sensu rodziny?
– Niedawno z inicjatywy stowarzyszenia „Mozaika”, skupiającego środowiska homoseksualne, opracowany został projekt daleko idących zmian w prawie, w istocie mający doprowadzić do legalizacji związków homoseksualnych. Projekt przewiduje nowelizację aż 24 ustaw, a więc to prawdziwa rewolucja obyczajowa.

Czy za tym opowiada się większość?
– W sensie liczbowym stoi za tym mniejszość, ale jest krzykliwa i ma po swojej stronie media oraz wiele wpływowych środowisk. Jej celem jest przesunięcie granic moralności. Stawia się pewne postulaty w mediach, aby oswoić z nimi opinię publiczną oraz zyskać jej przychylność, a później wysuwane są propozycje zmian w prawie, które tej przemianie wrażliwości społecznej mają nadać sankcję prawną. Gdy zaś uzyskają zapisy w prawie, zaczynają prześladowanie tych, którzy bronią tradycyjnej moralności. Musimy takim zmianom przeciwstawiać się spokojnie, ale konsekwentnie uświadamiając społeczeństwu, że pewne zachowania nie powinny zostać usankcjonowane prawnie. To także pole do współdziałania z innymi Kościołami chrześcijańskimi.

Łotwa ma wielkie problemy demograficzne, a czasy sowieckie przyniosły plagę aborcji na życzenie. Jak obecnie wygląda tam kwestia ochrony życia?
– Dziesięć lat temu aborcja w prawie łotewskim została zalegalizowana i to jest rzeczywiście smutne dziedzictwo czasów sowieckich. To zresztą fundamentalny problem dla przyszłości Europy i w tym kontekście także dla Łotwy. W obronie życia powinniśmy występować wspólnie i Polska powinna wspierać ten kierunek zmian, który teraz obserwujemy na Węgrzech, gdzie w konstytucji została zapisana ochrona każdego życia, aby bronić prawa naturalnego, prawa Bożego.

W jakich okolicznościach dojrzewało powołanie kapłańskie Księdza Arcybiskupa?
– To był długi proces. Pochodzę z polskiej rodziny, która wywodzi się z tzw. Inflant Polskich. Urodziłem się w Liwonii, gdyż rodzice w 1949 r. zostali ostrzeżeni przed grożącymi im represjami i przenieśli się w te strony. Do 35. roku życia pracowałem jako inżynier, specjalista w zakresie zautomatyzowanych systemów sterowania.

A w wojsku Ksiądz Arcybiskup był?
– Nie, ale mam stopień porucznika rezerwy, gdyż przeszedłem szkolenie wojskowe w czasie studiów na Politechnice Ryskiej.

Wiarę więc wyniósł Ksiądz Arcybiskup z domu rodzinnego?
– Tak, ale później jako młody człowiek przeżyłem kryzys i wiarę utraciłem. Przez blisko 10 lat byłem niewierzący.

Wiara wyniesiona z domu okazała się zbyt słaba w konfrontacji ze światem?
– Byłem jedynym wierzącym dzieckiem w szkole, a więc presja zewnętrzna rzeczywiście była wielka. Ale nie to było decydujące.

A co?
– Moja wiara przetrwała do chwili, kiedy dopuściłem do kompromisów ze swoim sumieniem. Wtedy się załamała.

A co było punktem zwrotnym i powrotem do Kościoła?
– Ukończyłem studia, szukałem nowego celu w życiu. Zacząłem ćwiczyć intensywnie karate, a później jogę, co zaowocowało zainteresowaniem hinduizmem i buddyzmem. Ćwicząc jogę, na powrót odkryłem duchowy wymiar bytu oraz sformułowałem cel mego życia, to jest zjednoczenie z Bogiem. Po kilku latach jednak stwierdziłem, że joga nie przybliża mnie do Boga, i wówczas nastąpił kolejny kryzys. Wtedy, a był to rok 1980, spotkałem na swej drodze grupę chrześcijan. Byli tam ludzie różnych konfesji – katolicy, prawosławni, baptyści, luteranie. Tworzyli podziemną wspólnotę wiary. W kontakcie z nimi zrozumiałem, że oni znaleźli drogę, której całe życie szukałem. W ciągu paru miesięcy powróciłem do Kościoła. W tej grupie byłem przez blisko 10 lat.

A w szkole Ksiądz Arcybiskup należał do Komsomołu?
– Tak, byłem członkiem Komsomołu. Wstąpiłem w 11. klasie, po utracie wiary. Po nawróceniu wystąpiłem z organizacji i publicznie oddałem w Komitecie swoją legitymację.

Kiedy to było?
– W 1981 r., rok po moim powrocie do wiary. Miałem wówczas 26 lat. Trochę się bałem, gdyż takie publiczne wystąpienie z Komsomołu mogło być potraktowane jako działalność antypaństwowa. Były naciski, abym się z tego wycofał, ale ja już zdania nie zmieniłem. Ważne było także wsparcie, jakie otrzymywałem ze strony mojej grupy.

Czym była ta grupa?
– Swoistym Kościołem domowym. Spotykaliśmy się regularnie, raz w tygodniu w prywatnych mieszkaniach na modlitwie, rozważaniu Pisma Świętego, dyskusjach. Nazywaliśmy te spotkania agape. Liderem grupy był Sander Riga. Jego matka była Polką, a ojciec prawosławnym Łotyszem.

W warunkach sowieckich takie spotkania były przestępstwem.
– Represje spadły na nas w 1983 r. Aresztowany został założyciel grupy, a później zamknięto go przymusowo w zakładzie psychiatrycznym. Aresztowano jeszcze kilka osób, mimo tego grupa przetrwała. W 1987 r., kiedy zaczęła się pieriestrojka, wszystkich wypuścili.

A Ksiądz Arcybiskup nie miał kłopotów?
– Nie, gdyż byłem w niej od niedawna i nie zostałem jeszcze dokładnie namierzony. Jak się później dowiedziałem, śledczy z KGB w czasie przesłuchań pytali o mnie, ale nie mieli dokładnych danych. Nawet moje imię przekręcali. Po 10 latach pracy w tej grupie uświadomiłem sobie, że moim powołaniem jest ewangelizacja. Decydująca była rozmowa z moim ojcem duchowym w 1990 r., który znał mnie od dziecka. Po niej zdecydowałem o wstąpieniu do seminarium duchownego i trafiłem do Lublina. Święcenia kapłańskie otrzymałem w Rydze. Pracowałem w duszpasterstwie, wykładałem w seminarium duchownym, gdzie byłem także ojcem duchownym, aż do czasu studiów w Rzymie na Papieskim Uniwersytecie Laterańskim. Tam napisałem licencjat i doktorat z teologii fundamentalnej.

Przeżywaliśmy niedawno beatyfikację Jana Pawła II. Czy pamięć o nim jest nadal żywa wśród Łotyszów?
– Z okazji beatyfikacji udało mi się zorganizować wielką konferencję na Uniwersytecie Ryskim, w której brali udział m.in. premier, prezydent, marszałek parlamentu oraz zebrali się liczni przedstawiciele elity kulturalnej i artystycznej naszego kraju. To najlepiej świadczy o tym, jak dla Łotyszów ważna jest pamięć o Janie Pawle II, zwłaszcza w kontekście jego pielgrzymki na Łotwę w 1993 r. Myślę, że utrwaleniu tego dziedzictwa sprzyjałoby zorganizowanie w 2017 r. w Rydze Światowego Dnia Młodzieży. Jesteśmy jednak za małym krajem, aby przyjąć u siebie na tydzień milion młodych ludzi z całego świata. Ale razem z polskimi diecezjami mogłoby się to udać. Zapraszam więc do współpracy.