„Kraje bardziej potrzebujące rozwoju domagają się, żeby wspólnota międzynarodowa podjęła jako obowiązek pomaganie im w stawaniu się twórcami własnego losu” – to zdanie z najnowszej papieskiej encykliki streszcza podstawową zasadę sensownego pomagania. Pomoc drugiemu jest obowiązkiem. Ale przede wszystkim powinna to być pomoc w stawaniu się twórcą własnego losu, czyli kimś, kto będzie w stanie przejąć odpowiedzialność za swoje życie, a następnie stać się zdolnym do pomocy (daru).

Działanie na rzecz rozwoju różnych form przedsiębiorczości powinno obejmować również kraje „skazane na wykluczenie i marginalizację w świecie ekonomii globalnej.” – podkreśla Ojciec Święty. Zaraz jednak dodaje, że odpowiedzialność za podejmowane projekty powinna być rozkładana proporcjonalnie, to znaczy pierwszym, który powinien podjąć obowiązek rozwoju jest sam zainteresowany. To on – jako człowiek - jest podmiotem a nie przedmiotem pomocy.

Obowiązek rozwoju i centralne, decydujące miejsce tego, któremu pomoc jest udzielana to najważniejsze punkty zasady pomocniczości. Z jednej strony to wyraz szacunku do każdego człowieka, który ma prawo sam decydować o losie swoim, swojej rodziny, społeczności czy kraju. Z drugiej - jest to wymaganie postawione tym, którzy pomoc przyjmują. Wymaganie wysiłku i odpowiedzialności.

Takie postawienie sprawy ma swoje konsekwencje. Po pierwsze, programy pomocowe powinny być wystarczająco elastyczne, by pozostawić przestrzeń dla wolności i inicjatywy człowieka. Po drugie, konkretne rozwiązania muszą być dostosowane do życia poszczególnych narodów i osób, a nie na odwrót. Po trzecie – ludzie, którym się pomaga, muszą tę formę przyjąć i zaakceptować. Nie może ona im zostać narzucona na zasadzie: albo pomagamy w ten sposób/ pod takim warunkiem, albo wcale.

W perspektywie zachodzącej globalizacji papież zauważa, że jakkolwiek potrzebuje ona władzy, ze względu na globalne dobro wspólne, które powinno być jej celem, władza ta jednak powinna być realizowana zgodnie z powyższą zasadą. Inne rozwiązania albo będą naruszały wolność i upokarzały samych zainteresowanych, albo nie będą skuteczne.

Benedykt XVI nie krytykuje konkretnych instytucji, wskazuje jednak na błędy. Jednym z nich są nadmierne koszty administracji w organizacjach stworzonych dla pomagania, sięgające czasem absurdu. „Zdarza się niekiedy, że […] ubodzy służą utrzymywaniu przy życiu kosztownych organizacji biurokratycznych”. – czytamy w encyklice. Innym wykrzywieniem jest stwarzanie sytuacji, która utrzymuje naród w stanie zależności, a nawet może „sprzyjać sytuacjom lokalnej dominacji i wyzysku”.

Jakie wobec tego są podstawowe wskazania? Po pierwsze, trzeba zauważyć że największym bogactwem (nie ciężarem!) krajów potrzebujących pomocy są ludzie. Po drugie, jednym z ważniejszych aspektów jest sprzyjanie stopniowemu wchodzeniu produktów z tych krajów na rynki międzynarodowe. Niektórzy obawiają się konkurencji z ich strony, zwłaszcza w dziedzinie rolnictwa – zauważa papież – jednak przypomina też, że dla tych krajów możliwość sprzedaży swoich produktów „oznacza bardzo często gwarancję przeżycia”.

Współpraca w rozwoju to okazja do spotkania ludzi i kultur – zauważa Benedykt XVI. Zdarza się jednak, że nadchodząca pomoc nie uwzględnia tożsamości kulturowej ani własnej ani ludów, do których jest skierowana. Taka postawa przekreśla możliwość nawiązania dialogu, a przyjmowanie bez rozeznania każdej propozycji kulturowej sprawia, że ludzie nie będą potrafili przyjąć odpowiedzialności za swój rozwój.

Z drugiej strony wyższość ekonomiczna i technologiczna nie oznacza wyższości kulturowej. „Społeczeństwa technologicznie zaawansowane […] powinny odkryć w sobie zapomniane czasem cnoty, które pozwoliły im rozkwitać na przestrzeni dziejów. Społeczeństwa rozwijające się powinny pozostać wierne temu wszystkiemu, co jest prawdziwie ludzkie w ich tradycjach, unikając automatycznego narzucania sobie mechanizmów zglobalizowanej cywilizacji technologicznej” – pisze Ojciec Święty.

To także wymiar odpowiedzialności za własny rozwój.

Spotkanie kultur to także spotkanie religii. „Również inne kultury uczą braterstwa i pokoju” – zauważa Benedykt XVI, dodaje jednak, że nie brakuje i takich, które „hamują prawdziwy rozwój ludzki albo wprost mu przeszkadzają”. „Dzisiejszy świat jest przeniknięty pewnymi kulturami o podłożu religijnym, które […] izolują [człowieka] w poszukiwaniu indywidualnego dobrobytu, ograniczając się do zaspokajania jego oczekiwań psychologicznych” – pisze Ojciec Święty. Obecne są także „spuścizny kulturalne i religijne zamykające społeczeństwo w statycznych kastach społecznych, w magicznych wierzeniach lekceważących godność osoby ludzkiej, w postawach uległości wobec tajemnych sił.”

„Rozwój potrzebuje religii i kultur różnych narodów” – zauważa Benedykt XVI, jednak „konieczne jest odpowiednie rozeznanie […] odnośnie do ich wkładu do budowania wspólnoty społecznej i dobra wspólnego”. Religie – chrześcijańska i niechrześcijańskie – mogą wnieść swój wkład w rozwój, o ile Bóg znajdzie miejsce w przestrzeni publicznej, a prawo do publicznego wyznawania wiary i działania na rzecz kształtowania życia publicznego zgodnie z prawdami wiary nie będzie negowane. Wykluczenie religii ze sfery publicznej jest szkodliwe podobnie jak fundamentalizm – zubaża w motywacje, a polityka staje się „narzędziem ucisku i agresji”.

Globalizacja stwarza ryzyko synkretyzmu religijnego. To zjawisko nie może być akceptowane przez Kościół - „wolność religijna nie oznacza obojętności religijnej”. Sytuacja, gdy różne kultury/religie uważa się za równoważne i zamienne, jest jednak niebezpieczna również dla samej społeczności. Pojawiają się wówczas dwie opcje: albo poszczególne grupy społeczne żyją faktycznie bez spotkania i dialogu, co przecina możliwość integracji, albo dochodzi do zrównania kulturowego. Tymczasem „człowieka […] nie można zrozumieć nie uwzględniając tego kontekstu jego egzystencji”*. W kontekście kultury, w której został ukształtowany, człowiek odpowiada m.in. na pytania o sens własnej egzystencji. Zatracenie własnej tożsamości kulturowej może oznaczać zagubienie odpowiedzi na pytanie o sens i cel życia.

Prawdziwa odpowiedzialność za własny rozwój i rozwój własnego narodu, podobnie jak prawdziwa pomoc w rozwoju tym, którzy jej potrzebują, nie może kończyć się na zagadnieniach ekonomicznych i pomijać aspektów kulturowych i religijnych.

Zdjęcie: Henryk Przendziono, Agencja GN