Czas żałoby czy oczekiwania?

Michał Prytuła

publikacja 12.03.2015 19:28

Wielki Post w liturgii Kościoła Greckokatolickiego - wołamy do Stwórcy jak ślepiec spod Jerycha „Jezu ulituj się nade mną”.

Czas żałoby czy oczekiwania? Theophanes the Cretan (PD), Wikimedia Commons

Po czasie  radości związanej z obchodzeniem 40 dniowego okresu bożonarodzeniowego Kościół Wschodni stopniowo kieruje wiernych na drogę pokuty, niezbędnej cnoty w życiu każdego chrześcijanina. Czyni to poprzez  cztery  niedziele przed początkiem Wielkiego Postu, które stanowią okres przygotowawczy. Pierwsza w kolejności poświęcona jest celnikowi i faryzeuszowi, druga synowi marnotrawnemu, trzecia Sądowi Ostatecznemu , a czwarta wypędzeniu Adama z raju. Taka kolejność z pewnością nie jest przypadkowa. Uczestniczący w liturgii najpierw musi przyjąć prawdę o swojej grzeszności, aby przyjąć dobrą nowinę mówiącą o miłosierdziu Boga. Główne przesłanie  przypowieści o synu marnotrawnym zawarte jest już w stichirach z Weczirni: 

Zamieszkawszy w bezgrzesznej i życiodajnej krainie, zasiałem
grzech i sierpem ściąłem kłosy lenistwa, własnymi rękoma związałem snopy
moich czynów, które nie złożyłem w spichlerzu pokuty. Modlę się jednak do
Ciebie, przedwiecznego Stwórcy naszego Boga, abyś wiatrem Twojej
łaskawości rozwiał plewy mych czynów i jako pszenicę dał duszy mojej
odpuszczenie, zamykając mnie w niebiańskim Twoim spichlerzu, i zbaw mnie.

Niemniej jednak następna niedziela przypomina wiernym, że istnieje także Boża sprawiedliwość, a nadmierna ufność w miłosierdzie Boga jest dla człowieka zgubna. Motyw Sądu Ostatecznego, rozpowszechniony w średniowiecznej sztuce europejskiej np. przez obraz Hansa Memlinga miał przypominać  o sądzie Bożym, jednocześnie przynaglając człowieka do szczerej pokuty za grzechy co najdobitniej oddaje przekaz  stychiry z Weczirni tej niedzieli:

Gdy zechcesz przyjść sprawować sąd sprawiedliwy, Sędzio
najsprawiedliwszy, siedząc na tronie swojej chwały, rzeka ognista przed Twój
tron sprowadzi przerażonych wszystkich ludzi, a przy Tobie stoją moce niebios,
ludzie pełni strachu są sądzeni z tego, co każdy uczynił, wtedy nas oszczędź i
uczyń godnymi udziału zbawionych, jako łaskawy, z wiarą błagamy Ciebie.

Sąd, który odbędzie się na końcu dziejów stanie się wraz z Paruzją wtedy zaś wszystko będzie już przesądzone. W następną niedzielę czytamy jednak Ewangelię, której motyw jest oparty na wygnaniu wskutek grzechu pierwszych ludzi  z raju.  Człowiek pozbawiony swojego „naturalnego środowiska”, którego częścią jest kontakt z żywym Bogiem zaczyna żyć w świecie pełnym niesprawiedliwości, kłamstwa i obłudy, czego pierwszym znakiem jest zabójstwo Abla przez Kaina. Ewangelia  zawiera jednak ukryty przekaz: Człowiek nie utracił na zawsze raju, gdyż Bóg będący miłością nie może zaprzeczyć samemu sobie. Kiedy widzi doszczętny upadek ludzkości zsyła swojego Syna. Aby człowiek przyjął tajemnicę  ofiary Chrystusa potrzebna jest mu droga nawrócenia, którą podejmuje stawiając się w sytuacji wygnanego Adama.

Dlatego właśnie ta niedziela wprowadza wiernych w bezpośredni czas Wielkiego Postu, trwającego 40 dni, co ma znaczenie symboliczne. Katechizm Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego  „Chrystus - nasza Pascha”  tłumaczy wiernym genezę  Wielkiego Postu  w  następujący sposób:

Chrześcijanie przygotowują się do corocznego świętowania Paschy w czasie Wielkiego Postu, trwającego 40 dni  na pamiątkę czasu przebywania Jezusa na pustyni, jak i trwania wędrówki Izraela z Egiptu do ziemi Kanaan.  Post wychowuje chrześcijanina we wstrzemięźliwości od grzechu i prowadzi do wewnętrznej  swobody i prawdziwej radości. Cerkiew prowadzi człowieka przez ten okres śpiewami  z tzw. „Postnego Triodionu ”( fragmentu brewiarza zawierająca części zmienne na okres Wielkiego Postu), które ukazują głęboki sens postu-pojednanie z Bogiem i bliźnimi oraz służenie im.

Warto dodać, że niedziela poprzedzająca początek Wielkiego Postu jest nazywana także niedzielą przebaczenia. Tym samym podczas nabożeństwa odbywa się akt przebaczenia i pojednania między wiernymi a duchownym.

W okresie Wielkiego Postu w Kościele Wschodnim nie odprawia się Boskiej Liturgii św. Jana Chryzostoma w dni powszednie. Jedynie w środy i piątki odbywa się  tzw. Liturgia Uprzednio Poświęconych Darów, której autorstwo przypisuje się św. Grzegorzowi  Dialogowi.  Zawiera ona elementy  Weczirni (Nieszporów) takie jak Psalm 104, hymny  „Panie wzywam do Ciebie” i „Światło Ciche” , ale także  wezwanie „ Niechaj naprawi się modlitwa moja”, które występuje w tym  pokutnym nabożeństwie.  Na tej liturgii nie ma momentu przemienienia darów, gdyż jest to element typowy dla Boskiej Liturgii. Rozdawane wiernym  Pryczastia (Komunia  św.)  jest przechowywane  od poprzedniej niedzieli w kywocie (tabernakulum) , a następnie w uroczystej procesji przeniesione  na proskomydijnyk (stół służący do  przygotowywania  Świętych Darów), stąd na ołtarz.

Innym charakterystycznym, wielkopostnym nabożeństwem jest Wielkie Poweczerie (kompleta) z kanonu św. Andrzeja z Krety.  Kanon św. Andrzeja zawiera treści  odnoszące się do popularnego we wschodnich nabożeństwach wielkopostnych motywu obrazu nieszczęśliwej  duszy ludzkiej:

Nuże, duszo nędzna, razem z ciałem swoim,
Wyspowiadaj się Stwórcy wszech rzeczy,
A na przyszłość od dawnej wstrzymaj się pogardy
I ofiaruj pokuty swojej Bogu łzy.
Pokutny nastrój budują również rozbudowane apostrofy skierowane do samego Boga
Wołam z całego serca do Boga.
Do Boga miłosiernego,
I wysłuchaj mię z głębiny piekła
I z zagłady wywiódł duszę moją.

Droga, którą musimy  przebyć  do czasu święta Zmartwychwstania Pańskiego jest jeszcze długa i będzie wymagała wielu poświeceń związanych z zabiciem własnych pożądliwości  i wszystkiego co oddala nas od  Pana. Wołajmy jednak do Stwórcy jak ślepiec spod Jerycha  „Jezu ulituj się nade mną” aby kolejny raz doświadczyć Jego wielkiej miłości .