Finansowanie Kościołów w Europie

KAI |

publikacja 12.09.2013 11:37

W całej Europie istnieją ogólne możliwości finansowania ze środków publicznych działalności religijnej, tak samo jak finansuje się wszelką działalność na rzecz społeczeństwa, która przyczynia się do pomnażania dobra publicznego.

Finansowanie Kościołów w Europie Henryk Przondziono/Agencja GN Witraż w katedrze Notre-Dame w Chartres

Tak stwierdza Gerhard Robbers, międzynarodowy ekspert w dziedzinie relacji Państwo-Kościół, w swoim raporcie "Modele finansowania Kościołów i innych wspólnot wyznaniowych w Europie", przygotowanym na zlecenie Instytutu Spraw Publicznych.

Publikujemy pełny tekst raportu Gerharda Robbersa pt. "Modele finansowania Kościołów i innych wspólnot wyznaniowych w Europie":

Gerhard Robbers

Modele finansowania Kościołów i innych wspólnot wyznaniowych w Europie

luty 2013 roku

Spis treści

1. Wprowadzenie
1.1. Definicje
1.2. Rodzaje przychodów
2. Podstawowe podejścia
2.1. Brak ogólnego finansowania wspólnot wyznaniowych przez państwo
2.2. Bezpośrednie ogólne finansowanie wspólnot wyznaniowych przez państwo
2.3. Podatek na cele kulturalne (lub społeczne)
2.4. Podatek kościelny
3. Rozwiązania przyjęte w wybranych państwach
3.1. Francja
3.2. Holandia
3.3. Wielka Brytania
3.4. Litwa
3.5. Włochy
3.6. Hiszpania
3.7. Węgry
3.8. Belgia
3.9. Norwegia
3.10. Niemcy
3.11. Szwajcaria
4. Wnioski

1. Wprowadzenie
1.1. Definicje

Wspólnoty wyznaniowe w Europie są finansowane zarówno z własnych środków, jak i z funduszy państwowych. Środki własne wspólnoty mogą pochodzić na przykład z darowizn wiernych, przychodów z posiadanych nieruchomości lub ze świadczonych usług. Fundusze państwowe mogą przyjmować formę płatności bezpośrednich z budżetu państwa (o charakterze ogólnym lub wypłacanych w ramach finansowania konkretnej działalności religijnej albo na mocy szczególnych praw przysługujących wspólnocie wyznaniowej) lub płatności pośrednich, takich jak zwolnienia podatkowe.

Świadczenia mogą pochodzić z różnych instytucji państwowych. Ich źródłem na poziomie lokalnym mogą być jednostki terytorialne, prowincje, rządy krajowe w państwach federalnych czy kantony, a na poziomie krajowym – szczebel centralny państwa, na przykład Republika Francuska. Poniższe opracowanie nie czyni rozróżnienia między różnymi szczeblami państwa, wszystkie one bowiem – w celu zachowania jasności przekazu – są traktowane jako „państwo”, niezależnie od konkretnego statusu prawnego, jaki mają w danym kraju.

W niektórych wypadkach to, czy dana usługa świadczona przez wspólnotę wyznaniową ma charakter religijny czy świecki, jest kwestią definicji lub wyboru. Na przykład nauka religii w szkołach publicznych może mieć jednocześnie cel religijny (przekazywanie konkretnych prawd wiary) i świecki (wkład w ogólną edukację ucznia). Usługi medyczne świadczone w szpitalu prowadzonym przez wspólnotę wyznaniową w ramach ogólnego systemu opieki zdrowotnej mogą zarówno służyć osiągnięciu celu religijnego, jakim jest pomoc osobom potrzebującym, jak i stanowić element funkcji o charakterze świeckim, polegającej na zaspokajaniu potrzeb zdrowotnych ludności. Podczas gdy dochód wspólnoty wyznaniowej uzyskiwany z tytułu tych usług może być uważany za finansowanie danego wyznania, to wszelka wartość dodana wygenerowana na rzecz systemu świeckiego, za którą system ten nie płaci, może być traktowana jako wkład finansowy tej grupy wyznaniowej na rzecz państwa. Na przykład przedszkole prowadzone przez wspólnotę wyznaniową w ramach ogólnego publicznego systemu edukacji przedszkolnej, które w połowie jest finansowane przez państwo, w połowie zaś przez wspólnotę, można traktować jako wkład finansowy tej wspólnoty na rzecz państwa. To samo dotyczy prowadzonych przez wspólnoty wyznaniowe szkół, będących częścią ogólnego systemu edukacji.

Poniższe opracowanie nie rozstrzyga tych kwestii, traktując wszelki wkład finansowy ze strony państwa na rzecz wspólnoty wyznaniowej jako finansowanie religii. Tak samo wszystkie przychody osiągane przez wspólnotę wyznaniową są uznawane za finansowanie religii.

1.2. Rodzaje przychodów

a. W krajach europejskich wspólnoty wyznaniowe zazwyczaj nie polegają tylko na jednym źródle dochodu, ale raczej na kombinacji kilku źródeł. W dziedzinie tej zachodzą zresztą ciągłe zmiany.

b. We wszystkich krajach Europy wspólnoty wyznaniowe utrzymują się ze składek wiernych lub sympatyków. Składki te mogą mieć formę darowizn, ale także opłat członkowskich. W wielu wypadkach wspólnoty otrzymują również wynagrodzenie za świadczone przez siebie usługi o charakterze religijnym. We wszystkich państwach europejskich wspólnoty wyznaniowe mają własne źródła dochodu, takie jak nieruchomości, przedsiębiorstwa (banki czy browary, przedsiębiorstwa rolne, hotele, domy do wynajęcia), praca wykonywana przez ich personel i wiele innych. Zasoby te jednak różnią się znacznie w zależności od kraju i wspólnoty wyznaniowej.

W dalszej części niniejszego opracowania takie źródła finansowania są opisane wtedy, gdy przybierają konkretną formę, co dotyczy opłat członkowskich w ramach podatku kościelnego.

c. We wszystkich państwach europejskich wspólnoty wyznaniowe korzystają z pewnych ulg podatkowych. Różnią się one znacznie w zależności od konkretnych okoliczności, warunków prawnych czy statusu danej wspólnoty. Mogą to być bezpośrednie zwolnienia z podatku, takie jak zwolnienie z podatku od wartości dodanej, podatku dochodowego lub podatku od darowizn czy podatku spadkowego, a także zwolnienia dla darczyńców – w formie odliczenia darowizny od podstawy opodatkowania. Przepisy prawa są tutaj bardzo szczegółowe. Zazwyczaj ulgi podatkowe stanowią wyraz uznania znaczenia funkcji dobroczynnych pełnionych przez wspólnoty wyznaniowe. Czasami wspólnoty są zwalniane z różnych konkretnych opłat administracyjnych.

W niniejszym opracowaniu tego rodzaju ulgi podatkowe i zwolnienia z opłat administracyjnych są opisane ogólnie.

d. W wielu krajach za korzyści finansowe, jakimi cieszą się wspólnoty wyznaniowe, można uznać wkład państwa lub opłaty ponoszone przez państwo z tytułu usług świadczonych przez wspólnoty na terenie lub na rzecz instytucji państwowych – od posługi kapelanów wojskowych po prowadzone przez wspólnoty wyznaniowe nauczanie religii w szkołach państwowych. W takich wypadkach kapelani wojskowi, nauczyciele religii w szkołach państwowych lub pracownicy o podobnym charakterze, pełniący swoje funkcje w instytucjach publicznych, mogą być opłacani bezpośrednio z budżetu państwa.

Płatności takie są wspomniane w niniejszym opracowaniu wtedy, gdy – jak się wydaje – mają istotne znaczenie.

e. Za wkład finansowy państwa na rzecz wspólnoty wyznaniowej można także uznać sytuację, w której państwo organizuje naukę religii w szkołach publicznych lub akademickie studia i nauczanie teologiczne na państwowych uczelniach, ponosząc koszty takiej działalności. To samo można jednak uznać również za rzeczywiste zadanie państwa o tyle, o ile naukę religii i teologię potraktuje się jako element ogólnej edukacji i ogólnego wychowania. W większości krajów europejskich powszechniejsze jest właśnie to drugie podejście.

Płatności takie również są wspomniane w niniejszym opracowaniu wtedy, gdy – jak się wydaje – mają istotne znaczenie.

f. W wielu krajach europejskich usługi świadczone przez wspólnoty wyznaniowe są finansowane w ramach ogólnego systemu finansów publicznych lub ogólnych dotacji państwowych. Tak może być w wypadku prywatnych szkół, szpitali, przedszkoli, domów opieki, ośrodków poradnictwa czy uczelni. Podobne usługi świadczone przez inne prywatne grupy w społeczeństwie mogą stanowić część tego samego systemu finansowego, na przykład systemu dotacji dla szkół prywatnych czy systemu ubezpieczeń w ochronie zdrowia. Niemniej jednak dochody organizacji religijnych osiągnięte w ramach takiego systemu są także traktowane jako finansowanie religii.

Niniejsze opracowanie wspomina o takich dochodach wtedy, gdy jest to uzasadnione.

g. W niektórych państwach Europy za finansowanie religii można uznać prawo wspólnot wyznaniowych do bezpłatnego czasu antenowego u nadawców publicznych lub prywatnych. Z drugiej strony, przynajmniej w niektórych wypadkach, można to traktować jako usługę świadczoną przez wspólnoty wyznaniowe w ramach ogólnych usług realizowanych przez nadawcę.

Niniejsze opracowanie wspomina o takich sytuacjach wtedy, gdy jest to uzasadnione.

h. W państwach europejskich były lub są w mocy przepisy przejściowe tam, gdzie nastąpiła zmiana systemu, na przykład we Włoszech, w Niemczech i we Francji, lub tam, gdzie w ostatnim czasie zwrócono wspólnotom wyznaniowym wcześniej zabraną im własność. W wielu wypadkach, w zależności od sytuacji historycznej, dochodziło do przepływu wartości materialnych od wspólnot wyznaniowych do państwa albo od państwa do wspólnot wyznaniowych.

W niniejszym opracowaniu takie wydarzenia są opisane ogólnie.

2. Podstawowe podejścia

Systemy finansowania religii różnią się w zależności od kraju. I choć można określić pewne podstawowe podejścia, to jednak każde państwo zachowuje szczególny charakter, związany z konkretnym systemem prawnym i rozwojem historycznym.

Mówiąc o podstawowym podejściu, mam na myśli główny szkielet systemu, jego fundamentalne cechy, poza którymi mogą istnieć także inne formy finansowania, kluczowe dla innego systemu, w tym zaś pozostające na marginesie. I tak, w systemie charakteryzującym się bezpośrednim finansowaniem ze strony państwa mogą także występować pośrednie ulgi podatkowe; w systemie, którego głównym elementem jest podatek kościelny, mogą także istnieć dodatkowe bezpośrednie dotacje państwowe; w systemie, w którym ogólnie państwo nie finansuje religii, mogą w szczególnych sytuacjach występować ulgi podatkowe lub bezpośrednie płatności. Wskazana wielość źródeł finansowania wspólnot wyznaniowych istnieje we wszystkich państwach europejskich – każde z nich stosuje połączenie wielu różnych form finansowania.

Wielość sposobów finansowania stosowanych w każdym z krajów sprawia także, że wszelkie próby klasyfikacji będą miały charakter uznaniowy i należy do nich podchodzić ostrożnie.

Określenie rodzajów podejścia do finansowania wspólnot wyznaniowych nie oznacza również, że wszystkie wyznania w danym państwie mogą korzystać z takich samych możliwości pozyskiwania środków finansowych. Bezpośrednie finansowanie ze strony państwa i zasady podatkowe mogą być – i z reguły są – ograniczone tylko do pewnych wspólnot wyznaniowych. Ponadto wspólnoty wyznaniowe muszą zwykle spełniać określone kryteria, aby kwalifikować się do ulg podatkowych. To z kolei rodzi pytanie o równe traktowanie wspólnot w ramach tych systemów.

Możemy wyróżnić następujące podstawowe podejścia do kwestii finansowania religii:

2.1. Brak ogólnego finansowania wspólnot wyznaniowych przez państwo

W tym podejściu państwo powstrzymuje się od ogólnego, bezpośredniego finansowania wspólnot wyznaniowych. Wspólnoty muszą finansować się same – z darowizn, z dochodu z posiadanych aktywów lub ze świadczonych usług. Podejście to nie wyklucza jednak z definicji dotacji państwowych na konkretne cele.
Taki system można znaleźć w Holandii, Wielkiej Brytanii, Irlandii, Estonii, na Łotwie, w Słowenii, we Francji kontynentalnej i na Litwie.

2.2. Bezpośrednie ogólne finansowanie wspólnot wyznaniowych przez państwo

Podejście to dopuszcza bezpośrednie znaczne finansowanie przez państwo wspólnot wyznaniowych jako takich.

Taki system znajdujemy w Danii, Belgii, w niektórych częściach Francji, w Luksemburgu, Grecji, na Słowacji, w Czechach i Norwegii.

2.3. Podatek na cele kulturalne (lub społeczne)

Podejście to pozwala przeznaczyć przez podatnika pewnej części podatku ogólnego (dochodowego) na wspólnotę wyznaniową. Tym sposobem kwalifikujące się wspólnoty wyznaniowe są finansowane z budżetu państwa.

System taki przyjęto we Włoszech, w Hiszpanii i na Węgrzech, pośrednio zaś – przez organizacje pozarządowe o orientacji religijnej – również na Słowacji.

2.4. Podatek kościelny

W tym podejściu wprowadza się podatek nakładany przez uprawnione wspólnoty wyznaniowe na swoich członków. Nie włącza on tych wspólnot do budżetu państwa.

Taki system jest charakterystyczny dla Niemiec, Szwajcarii, Szwecji, Finlandii oraz (do pewnego stopnia – w formie opłaty na rzecz kościoła) w Austrii.

3. Rozwiązania przyjęte w poszczególnych państwach

Warto zauważyć, że nawet w ramach poszczególnych państw funkcjonuje wiele rozwiązań. Kilka zupełnie różnych systemów działa we Francji, podczas gdy w Niemczech przyjęte rozwiązania różnią się wieloma szczegółami w zależności od kraju związkowego. W Szwajcarii stosuje się różne systemy w poszczególnych kantonach.

Na poziomie Unii Europejskiej nie istnieje finansowanie wspólnot wyznaniowych, kwestia ta nie leży bowiem w kompetencjach Wspólnoty. Związki wyznaniowe mogą się jednak ubiegać o środki na cele ogólne, na przykład o granty na konkretne projekty, tak samo jak każda inna grupa społeczna.

3.1. Francja

a. Republika Francuska jest państwem o prawdopodobnie najbardziej złożonym i różnorodnym systemie finansowania wspólnot wyznaniowych.

Do rewolucji francuskiej Kościół katolicki był właścicielem dużych majątków ziemskich, które przynosiły znaczne dochody. Dekretem z 2 listopada 1789 roku konstytuanta znacjonalizowała majątek kościelny i sprzedała go, żeby pokryć deficyt w państwowym skarbcu. W zamian państwo zobowiązało się do wypłacania duchownym odpowiednich pensji.

W czasie obowiązywania konkordatu napoleońskiego z 1801 roku państwo i władze lokalne finansowały cztery uznane wspólnoty wyznaniowe. Finansowanie to obejmowało pensje duchownych, budowę i utrzymanie budynków oraz koszty codziennej działalności.

W wyniku zażartej debaty publicznej, trwającej przez cały XIX wiek, uchwalona w 1905 roku ustawa o rozdziale Kościoła od państwa zakazała wszelkich bezpośrednich subwencji z funduszy publicznych dla wspólnot wyznaniowych. Prawo to do dziś pozostaje w mocy. Wspólnoty wyznaniowe otrzymują jednak od państwa wsparcie finansowe pośrednio, w różnych formach, przez bezpośrednie subwencje dla stowarzyszeń zbliżonych do wspólnot wyznaniowych i z prywatnych darowizn.

b. We Francji, z wyjątkiem departamentów Alzacji-Lotaryngii, Gujany Francuskiej oraz departamentów zamorskich, obowiązuje ustawa z 1905 roku o rozdziale Kościoła od państwa. Konstytucja francuska określa Francję jako republikę świecką. Finansowanie przez państwo kultów religijnych jest zabronione.
Z powodu oporu Kościoła rzymskokatolickiego wobec ustawy z 1905 roku i następujących po niej przepisów specjalnych, państwo stało się jednak właścicielem rzymskokatolickich miejsc kultu zbudowanych przed 1905 rokiem, takich jak katedra Notre Dame w Paryżu czy katedra w Chartres, i ponosi koszty dużych remontów. Kościół rzymskokatolicki może bezpłatnie korzystać z tych budynków. W wypadku innych wspólnot wyznaniowych stowarzyszenia powiązane z nimi (stowarzyszenia kultu religijnego), finansowane przez wyznawców, są właścicielami miejsc kultu tych wspólnot.Miejscowy proboszcz – w kilku nielicznych wypadkach – otrzymuje (niewielkie) wynagrodzenie od państwa za opiekę nad budynkiem.

Nie ma zakazu wynagradzania niektórych duchownych – pracujących w więzieniach czy szpitalach – z funduszy publicznych. Także nauczyciele w szkołach prywatnych, jeśli szkoła ma zawartą umowę z państwem, są opłacani przez państwo.

Prawo francuskie przewiduje możliwość istnienia różnego rodzaju stowarzyszeń, jak stowarzyszenia kultu religijnego czy stowarzyszenia diecezjalne, za których pośrednictwem wspólnoty wyznaniowe mogą uzyskać status osoby prawnej, zgodnie z konkretnymi potrzebami religijnymi, który umożliwia im także korzystanie z przywilejów podatkowych.

Państwo może być gwarantem pożyczek zaciągniętych przez stowarzyszenia kultu religijnego lub stowarzyszenia diecezjalne na budowę nowych miejsc kultu. Społeczności lokalne zapewniają także takim stowarzyszeniom pewną formę finansowania hipotecznego, z niewielkim rocznym czynszem, zwykle na okres 99 lat.

Przedsiębiorstwa i podatnicy będący osobami fizycznymi mogą odliczyć od podstawy opodatkowania, do pewnego limitu, darowizny przeznaczone na wsparcie pracy organizacji pożytku publicznego. Dotyczy to także stowarzyszeń kultu religijnego czy stowarzyszeń diecezjalnych w zakresie środków przeznaczonych na budowę i utrzymanie budynków kościelnych lub na pewne rodzaje działalności o charakterze dobroczynnym, oświatowym, społecznym czy rodzinnym.

Grupa aktywna w sferze religijnej, ale niebędąca stowarzyszeniem kultu religijnego ani stowarzyszeniem diecezjalnym, ma zwykle formę stowarzyszenia utworzonego na mocy ustawy z 1901 roku. Takie stowarzyszenia nie mogą uzyskiwać subwencji od państwa, ale mogą otrzymywać darowizny od osób prywatnych, które jednak nie korzystają z tego tytułu z żadnej ulgi podatkowej. Z kolei darowizny na rzecz stowarzyszeń uznanych za organizacje „praktycznej użyteczności” korzystają ze zwolnienia od podatku.

Finansowanie ze środków prywatnych to normalne źródło dochodu. Każda wspólnota wyznaniowa może swobodnie zbierać fundusze. Darowizny mogą również przyjmować formę fundacji na cele leżące w interesie publicznym, które mogą być tworzone i (lub) zarządzane przez podmiot o charakterze religijnym.

c. Ustawa z 1905 roku ma zastosowanie tylko do metropolitalnej części kraju, i to nie do całej. Departamenty Haut-Rhin (Górnego Renu), Bas-Rhin (Dolnego Renu) i Mozeli na wschodzie Francji mają system „uznanych religii”, oparty na konkordacie napoleońskim, zmodyfikowanym przepisami niemieckimi w latach 1871–1918 i znowelizowany pod pewnymi względami od czasu powrotu tych terytoriów do Francji w 1918 roku. Wspólnoty rzymskokatolicka, protestancka i żydowska mają status korporacji prawa publicznego, zorganizowanych aktem państwowym – ich duchowni są opłacani bezpośrednio przez państwo. Także meczet w Strasburgu został sfinansowany ze środków publicznych.

Niektóre departamenty i terytoria zamorskie także mają swoje specyficzne systemy. Ustawa z 1905 roku nie dotyczy Reunion, Martyniki ani Gwadelupy, gdzie system konkordatowy został wprowadzony na początku XIX wieku. W Gujanie Francuskiej Kościół rzymskokatolicki jest finansowany ze środków publicznych – jego duchowni są opłacani bezpośrednio z budżetu departamentu.

„Dekret Mandela” z 1939 roku pozwala innym wspólnotom wyznaniowym otrzymywać znaczną pomoc finansową ze strony wspólnot lokalnych. Zasady te, wraz z licznymi przepisami szczegółowymi, mają zastosowanie w większości francuskich departamentów i terytoriów zamorskich.

d. Finansowanie wspólnot wyznaniowych ze środków publicznych ma często na celu niwelowanie nierówności między wyznaniami. Chodzi tutaj głównie o muzułmańskie grupy religijne, które są w kraju stosunkowo nowe i – w odróżnieniu od tradycyjnych wspólnot wyznaniowych – nie zgromadziły zasobów w przeszłości.

We Francji ciągle toczy się debata na temat finansowania Kościołów, u której źródeł leży walka o miejsce religii w laickim państwie. Komisja utworzona przez Nicolasa Sarkozy’ego, kiedy był on ministrem spraw wewnętrznych, proponowała zmiany w formach stowarzyszeń religijnych, co w konsekwencji umożliwiłoby zwiększenie finansowania przez państwo miejsc kultu, w tym także meczetów. Niedawne decyzje Rady Stanu z lipca 2011 roku stwierdzały, że finansowanie kosztów budynków religijnych ze środków publicznych jest legalne, jeśli służy to interesowi publicznemu (świeckiemu).

3.2. Holandia

a. Nie ma ogólnego wsparcia ze strony państwa dla wspólnot wyznaniowych. Istniejące wcześniej finansowanie państwowe, wprowadzone w czasach Napoleona, zostało zniesione w 1983 roku, kiedy rząd spłacił swoje wcześniejsze zobowiązania.

b. Finansowe wsparcie państwa dla wspólnot wyznaniowych jest dopuszczalne w szczególnych okolicznościach . Istnieje możliwość finansowania budynków dla mniejszości niechrześcijańskich. Czasami dokonuje się uzgodnień – rodzących także konsekwencje finansowe – przy okazji tworzenia miejskich projektów rewitalizacyjnych.

Wsparcie finansowe jest udzielane na rzecz konkretnych usług świadczonych przez Kościół, takich jak opieka duszpasterska w instytucjach wojskowych i zakładach karnych.

W innych instytucjach – szpitalach czy domach opieki dla osób starszych – specjalna opieka duszpasterska jest finansowana z ogólnych funduszy poszczególnych placówek.

Darowizny na rzecz wspólnot wyznaniowych i organizacji charytatywnych są zwolnione od opodatkowania.

Zabytkowe kościoły, tak jak inne zabytki, mają swój udział w dotacjach publicznych na remonty i utrzymanie. Subsydia te pokrywają jednak tylko część kosztów, wspólnoty wyznaniowe korzystające z takich zabytkowych obiektów muszą więc ponosić znaczne wydatki. Budynki używane głównie na cele kultu religijnego są zwolnione z podatku lokalnego.

Władze (lokalne) dotują wiele działań społecznych. Przy udzielaniu takich dotacji nie powinno się wykluczać działalności religijnej. Jeśli chodzi o kluczowe obszary działalności społecznej, na przykład opieka zdrowotna, instytucje wyznaniowe uczestniczą w nich na takich samych zasadach jak inne podmioty.

c. W debacie publicznej panuje ogólna zgoda co do tego, że wspieranie wspólnot wyznaniowych jest dozwolone, pod warunkiem jednak, że państwo nie faworyzuje jednej religii czy jednego wyznania kosztem innych. Debata publiczna koncentruje się na kwestiach imigracji, szczególnie w wymiarze islamu.

3.3. Wielka Brytania

a. Finansowe wsparcie państwa dla wspólnot wyznaniowych, w tym dla narodowego Kościoła anglikańskiego, jest bardzo ograniczone.

Narodowy (ustanowiony) Kościół anglikański nie był nigdy pozbawiony własności. Darowizny stanowią jego największe źródło dochodu, korzysta on także ze środków pochodzących z różnych historycznych fundacji.

b. Wspólnoty wyznaniowe wspólnie z innymi organizacjami charytatywnymi korzystają z pewnych przywilejów w zakresie zwolnień podatkowych. I chociaż nie są zwolnione z podatku od towarów i usług, to jednak w ostatnich latach rząd przyjął „Program grantów na rzecz zabytkowych miejsc kultu” (Listed Places of Worship Grant Scheme, LPW), który w gruncie rzeczy rekompensuje wydatki na poczet tego podatku, jakie są ponoszone przy remontach wielu kościołów uznanych za cenne ze względów historycznych lub architektonicznych. Niektóre darowizny przekazane przez osoby prywatne organizacjom charytatywnym skutkują także przekazaniem na rzecz takiej organizacji kwoty podatku zapłaconego od tej darowizny przez darczyńcę.

Państwo nie wypłaca duchownym pensji ani emerytur, nie ponosi również kosztów utrzymania i funkcjonowania kościołów. Prawo wymaga, aby duchowni Kościoła anglikańskiego udzielali ślubów i odprawiali pogrzeby – opłaty z tego tytułu są ustalone przez prawo, a ich zapłacenie jest obowiązkiem stron, nie zaś państwa.

Jedyny obszar finansowany przez państwo to utrzymanie budynków zabytkowych. W wypadku kościołów niesłużących celom kultu religijnego państwo może udzielać dotacji funduszowi powierniczemu Churches Conservation Trust na mocy ustawy o kościołach zbędnych i innych budynkach religijnych z 1969 roku. Za pośrednictwem urzędu ochrony zabytków (English Heritage) państwo udziela dotacji na remonty kościołów i katedr nadal służących wiernym. Wysokość państwowych dotacji pozostaje niewielka w porównaniu z wydatkami ponoszonymi z funduszy kościelnych.

Bezpośrednie wsparcie ze strony państwa jest udzielane kapelanom, którzy służą wsparciem duchowym osobom chorym, osadzonym w więzieniach i członkom sił zbrojnych oraz realizują inne, konkretnie określone zadania.

W systemie szkolnictwa istnieje kilka kategorii szkół, duża ich część to szkoły wyznaniowe. Rząd zapewnia finansowanie pensji pracowników i kosztów eksploatacji budynków w dużym stopniu także szkołom wyznaniowym.

c. Wysokie koszty ponoszone przez Kościół anglikański na utrzymanie zabytkowych budynków kościelnych stały się ostatnio przedmiotem publicznej debaty. W maju 2012 roku rząd zwiększył fundusze publiczne dostępne w ramach „Programu grantów na rzecz zabytkowych miejsc kultu”. Z programu mogą korzystać wszystkie wspólnoty wyznaniowe, ogromna większość zabytkowych kościołów to jednak świątynie anglikańskie. Wielokulturowość i dobre stosunki między różnymi wspólnotami wyznaniowymi mają także wpływ na debatę na temat finansowania szkół wyznaniowych.

3.4. Litwa

a. Nie ma ogólnego finansowania wspólnot wyznaniowych przez państwo. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku zabrana wcześniej własność wspólnot wyznaniowych została zwrócona zgodnie z rozmaitymi zasadami, ustanowiono również relacje finansowe między państwem a wspólnotami wyznaniowymi.

b. Niektóre przywileje, jakimi cieszą się tradycyjne wspólnoty wyznaniowe, są zapisane w konstytucji. Określenie wspólnoty wyznaniowej jako „Kościoła tradycyjnego” oznacza uznanie jej przez państwo. Kościoły tradycyjne mogą otrzymywać prawa, jakich nie mają inne wspólnoty wyznaniowe.
Głównym obszarem, w którym państwo udziela Kościołom wsparcia, jest edukacja.

Placówki oświatowe Kościołów (wspólnot) tradycyjnych i stowarzyszeń wyznaniowych, prowadzące nauczanie zgodnie z państwowym standardem, są finansowane i utrzymywane przez państwo. Wszystkie szkoły ogólnokształcące wspólnot tradycyjnych mogą być finansowane i wspierane przez rząd lub przez instytucję upoważnioną przez rząd w formie przydzielenia im takiej samej kwoty z budżetu jak ta, którą otrzymują porównywalne placówki państwowe. Poziom dotacji jest określony przez wydatki ponoszone na jedno dziecko lub jednego ucznia w takiej samej oświatowej placówce państwowej.

Prywatne szkoły wyznaniowe innych wspólnot i stowarzyszeń wyznaniowych, oferujące edukację wymaganą przez państwo, mogą także otrzymywać wsparcie finansowe i inne z budżetu krajowego oraz z budżetów gminnych.

Wszystkie wspólnoty, stowarzyszenia i ośrodki wyznaniowe są zwolnione z podatku z tytułu otrzymanych składek. Zgodnie ze stosowną ustawą, dochód ze sprzedaży własności pozyskanej ze środków dobroczynnych jest nieopodatkowany, jeśli zostanie przeznaczony na budowę, naprawę lub odrestaurowanie obiektów modlitwy, działalność charytatywną, kulturalną i oświatową. Dochody duchownych, osób asystujących przy obrzędach religijnych i obsługi – pochodzące z funduszy, których podstawą są darowizny na cel dobroczynny – nie podlegają opodatkowaniu podatkiem od dochodów osobistych, z wyjątkiem osób wykonujących prace budowlane, remontowe i konserwacyjne.

Darowizny na cele dobroczynne i na wsparcie projektów rozwoju religijnego są zwolnione od opodatkowania.

Przedmioty służące sprawowaniu kultu religijnego i literatura religijna wwożone na Litwę z upoważnienia wspólnot wyznaniowych mających osobowość prawną nie podlegają ocleniu.

Przedsiębiorstwa lub organizacje utworzone przez wspólnoty wyznaniowe podlegają opodatkowaniu zgodnie z przepisami regulującymi działalność gospodarczą przedsiębiorstw lub organizacji. Podatek dochodowy jest należny od wszelkich dochodów uzyskanych z działalności komercyjnej przez wspólnotę wyznaniową. Kiedy wspólnota wyznaniowa sprzedaje nieruchomość otrzymaną w ramach restytucji mienia, musi zapłacić podatek od zysku, stanowiącego kwotę obliczoną jako suma przychodów ze sprzedaży minus wartość nieruchomości w momencie restytucji.

Wspólnoty wyznaniowe są zwolnione z podatku od nieruchomości wtedy, kiedy wykorzystują swoje budynki i obiekty wyłącznie na cele kultu religijnego lub do produkcji przedmiotów służących sprawowaniu kultu religijnego.

Większość wymienionych wyżej podatków nie jest nakładana na Kościół katolicki. Umowa między Stolicą Apostolską a Litwą o prawnych aspektach stosunków między Kościołem katolickim a państwem stwierdza, że własność osób prawnych utworzonych zgodnie z prawem kanonicznym, wykorzystywana w celach duszpasterskich, dobroczynnych, społecznych, edukacyjnych i kulturalnych (w tym przychody z działalności komercyjnej), nie podlega podatkom państwowym.

Usługi świadczone przez tradycyjne wspólnoty wyznaniowe nie podlegają podatkowi od towarów i usług, pod warunkiem jednak, że są finansowane z darowizn.

Wszystkie wspólnoty wyznaniowe mające osobowość prawną mogą otrzymać wsparcie ze strony państwa na działalność kulturalną, edukacyjną i dobroczynną. Prawo umożliwia państwu udzielanie wsparcia, ale nie nakłada na nie takiego obowiązku. Alokacje z budżetu państwa są także przeznaczane na restaurowanie kościołów, działalność charytatywną wspólnoty i na utrzymanie seminariów.

Duchowieństwo tradycyjnych i uznanych przez państwo wspólnot wyznaniowych oraz zakonnicy pracujący w klasztorach podlegają obowiązkowemu ubezpieczeniu emerytalnemu i zdrowotnemu. Wszystkie składki są opłacane przez państwo.

c. Zróżnicowane relacje finansowe państwa z różnymi wspólnotami wyznaniowymi stale uświadamiają społeczeństwu, że państwo nie chroni dostatecznie równości wszystkich grup religijnych.

3.5. Włochy

a. Główną cechą systemu włoskiego jest prawo podatnika do przekazania części należnego podatku dochodowego na rzecz uprawnionej wspólnoty wyznaniowej.

Zgodnie z art. 7 konstytucji, w 1984 roku została zawarta umowa z Villa Madama między państwem a Kościołem rzymskokatolickim, zastępująca konkordat laterański z 1929 roku. Umowie towarzyszyło wiele szczegółowych porozumień, wśród nich porozumienie z 1984 roku dotyczące podmiotów kościelnych i kościelnego majątku. Zgodnie z art. 8 ust. 3 konstytucji, umowy zostały także zawarte między państwem włoskim a waldensami, Kościołami chrześcijańskimi Adwentystów Dnia Siódmego, Zborami Bożymi (Kościół zielonoświątkowy), Związkiem Gmin Wyznaniowych Żydowskich, Kościołem Chrześcijan Baptystów i Kościołem luterańskim. W ostatnim czasie inne porozumienia zawarto z włoską Unią Buddyjską, Unią Hinduską, Kościołem apostolskim we Włoszech, Kościołem Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich (mormoni) i Włoską Archidiecezją Prawosławną. Kolejne porozumienie, z Chrześcijańską Kongregacją Świadków Jehowy, podpisano w 2000 roku, ale nigdy nie zostało zatwierdzone przez parlament.

Wspólnoty wyznaniowe, które zawarły porozumienie z państwem, cieszą się szczególnym statusem w zakresie kwestii finansowych.

Pozostałe wyznania nadal podlegają przepisom ustawy nr 1159 z 24 czerwca 1929 roku, która stwierdza, że – jeśli chodzi o zwolnienia i ograniczenia podatkowe – religia funkcjonuje na tych samych zasadach co pomoc społeczna i edukacja.

b. Kwota obejmująca 0,8% przychodów z podatku dochodowego jest przeznaczana na różne cele społeczne, religijne lub kulturalne. Podatnik może określić w swojej deklaracji podatkowej, która z poniższych instytucji ma skorzystać z tej części podatku:
• państwo włoskie przy podejmowaniu działań nadzwyczajnych w wypadku głodu na świecie, klęsk żywiołowych, w ramach pomocy uchodźcom i w celu konserwacji zabytków kultury,
• Kościół katolicki w celu zaspokajania potrzeb religijnych ludności, wspierania duchowieństwa, przy podejmowaniu działań socjalnych na rzecz społeczności krajowej lub krajów Trzeciego Świata,
• jedno z wyznań, które zawarły porozumienie z państwem i zdecydowały o przyjęciu niniejszego systemu finansowania (nie zrobili tego na przykład mormoni).

Kwota 0,8% jest rozdysponowana na podstawie sporządzonych deklaracji. Część podatku od osób, które nie zadeklarowały swoich preferencji, jest rozdzielana między innych beneficjentów, proporcjonalnie do wyborów dokonanych przez pozostałych podatników podatku dochodowego.

Na mocy porozumienia z 1984 roku dla członków Kościoła katolickiego i na mocy innych porozumień dla członków innych wspólnot wyznaniowych można odjąć od podstawy opodatkowania darowizny w wysokości do 1032,91 euro, przekazane na rzecz Centralnego Instytutu Wspierania Duchowieństwa lub podobnych instytucji w wypadku innych wyznań.

Istnieje wiele innych form bezpośredniego lub pośredniego finansowania wspólnot wyznaniowych. Na przykład przepisy lokalne przyznają działki pod budowę obiektów kościelnych. Prawo ułatwia najem lub dzierżawę nieruchomości będących własnością państwa przez organizacje religijne za minimalny czynsz. W obu wypadkach nie ma pewności, czy przepisy te mają zastosowanie do wszystkich religii, czy tylko do Kościoła katolickiego i wspólnot wyznaniowych, które podpisały z państwem porozumienie.

Wspólnoty wyznaniowe cieszą się wieloma przywilejami w zakresie opodatkowania. Podstawą prawną jest takie samo traktowanie religii jak pomocy społecznej i edukacji. Podmioty kościelne mają prawo do pięćdziesięcioprocentowej zniżki w podatku od osób prawnych, zwolnienia z podatku spadkowego i podatku od darowizn. Obowiązują także zwolnienia w zakresie podatku od towarów i usług, podatku lokalnego od zbycia nieruchomości gruntowych i innych podatków pośrednich.

Nieruchomości Stolicy Apostolskiej na terenie Włoch i inne nieruchomości są zwolnione z wszelkich podatków i opłat celnych na rzecz państwa oraz innych podmiotów publicznych.

c. Chociaż nie prowadzi się aktywnej debaty na temat finansowania religii, najczęściej dyskutowaną kwestią jest podział środków z części podatku osób, które nie zadeklarowały swoich preferencji (jest to ponad połowa podatników). Niektórzy popierają pomysł, aby ta część środków z podatku wracała do ogólnego budżetu państwa. Taka zmiana miałaby finansowo bardzo duże znaczenie. Inni podkreślają, że brakuje przejrzystości w wykorzystywaniu pieniędzy pochodzących z darowizn lub z odpisu od podatku dochodowego.

3.6. Hiszpania

a. Hiszpania ma system finansowania Kościoła oparty na podatku.
W XIX wieku przyznane wcześniej uprawnienia Kościoła do pobierania podatków zniesiono, a znaczne posiadłości kościelne przejęto na rzecz państwa, które zaczęło finansować działalność Kościoła i płacić duchownym. System ten został ostatecznie zniesiony ustawą w 1988 roku.

b. Kościół katolicki to jedyna wspólnota wyznaniowa, która otrzymuje bezpośrednie finansowanie od państwa. Podatnicy podatku dochodowego mogą przeznaczyć 0,7% należnego podatku bezpośrednio na Kościół. Łączna kwota do zapłaty się nie zmienia, podatnik bowiem przeznacza tę część podatku na Kościół, na cele społeczne lub bezpośrednio do Skarbu Państwa. Inne wspólnoty wyznaniowe nie uczestniczą w tym systemie. Można przekazać 0,7% na Kościół katolicki i kolejne 0,7% na cele społeczne.

Wspólnoty wyznaniowe, które zawarły porozumienie z państwem, są zwolnione z podatku dochodowego od osób prawnych na takich samych zasadach jak organizacje non profit, pod warunkiem jednak, że ich dochód jest przeznaczony na cele związane ze wspólnotą. Takie porozumienia zostały zawarte z Kościołem katolickim, Federacją Ewangelicką (która jest związkiem kilku Kościołów protestanckich, anglikańskiego i prawosławnych), wspólnotą żydowską i wspólnotą muzułmańską. Ich świątynie (kościoły, synagogi) nie podlegają podatkowi od nieruchomości. Niektóre rodzaje działalności o wyraźnie religijnym charakterze są zwolnione z opodatkowania, na przykład określone publikacje czy nabywanie przedmiotów służących sprawowaniu kultu religijnego.

Państwowa Fundacja na rzecz Pluralizmu i Współistnienia zapewnia publiczne wsparcie finansowe federacjom protestanckim, żydowskim i muzułmańskim. Jej celem jest współfinansowanie programów i projektów kulturalnych, edukacyjnych i służących integracji społecznej. Instytucja ta nie finansuje nabożeństw, stara się raczej wspomagać wspólnoty wyznaniowe w ich działaniach związanych z rozwojem oświaty i kultury oraz w pracy na rzecz społeczeństwa. Fundacja może także finansować działania propagujące wolność religijną i integrację proponowane przez dowolną grupę, w tym o charakterze religijnym, niewchodzącą w skład żadnej federacji.

We wszystkich placówkach oświatowych finansowanych ze środków publicznych jest oferowana nauka religii rzymskokatolickiej, której nauczyciele są wynagradzani przez państwo. Podobny system został stworzony dla nauczycieli islamu, choć są oni opłacani przez państwo tylko wtedy, gdy jest więcej niż dziesięciu uczniów muzułmańskich. Nauczyciele religii protestanckich nie są opłacani przez państwo.

c. Nie prowadzi się istotnej debaty publicznej na temat systemu finansowania religii.

3.7. Węgry

a. Węgry mają system finansowania Kościołów oparty na podatku.

W czasach rządów komunistów znaczny majątek Kościoła rzymskokatolickiego został skonfiskowany przez państwo, które zapewniało jednak ograniczoną dotację uznanym wspólnotom wyznaniowym.

b. Po 1990 roku Kościołom przyznano rekompensaty na podstawie specjalnej ustawy, zgodnie z którą mogły się ubiegać o zwrot budynków przejętych po 1948 roku, pierwotnie zaś używanych do konkretnych rodzajów działalności, jeśli nieruchomości te były w momencie wejścia w życie ustawy własnością państwa. Wspomniane „konkretne rodzaje działalności” obejmowały liczne aktywności na cele religijne i inne nienastawione na zysk, takie jak życie religijne, edukacja, kultura, opieka zdrowotna i domy zakonne. Budynek odzyskany w ten sposób miał być wykorzystywany w jednym z tych celów.

W następstwie umowy ze Stolicą Apostolską z 20 czerwca 1997 roku przyjęto wówczas ustawę, która przewidywała możliwość przekształcenia wartości nieodzyskanego majątku w wirtualny fundusz udzielający rocznych wypłat na rzecz danego Kościoła. Podobne umowy zostały zawarte z Sojuszem Wspólnot Żydowskich, Kościołem luterańskim, Kościołem reformowanym, Kościołem baptystów i serbską diecezją prawosławną.

Od 1997 roku podatnicy mają możliwość przeznaczenia 1% należnego podatku dochodowego na rzecz wybranej wspólnoty wyznaniowej lub na fundusz publiczny (mechanizm jednego procentu). Kolejny 1% może przekazany na organizacje pozarządowe, muzea, teatry i inne instytucje publiczne. Wiele wspólnot wyznaniowych ma swoje charytatywne filie, które są uprawnione do uzyskania środków w ramach tego drugiego 1%. Kwota wynikająca z deklaracji jest uzupełniana kwotą w wysokości 0,9% całego przychodu państwa z tytułu podatku dochodowego.

W 2010 roku 187 wspólnot wyznaniowych skorzystało z tego systemu finansowania. Kiedy nowa ustawa o wspólnotach wyznaniowych wprowadziła z dniem 1 stycznia 2012 roku system dwustopniowy, od 2012 roku tylko 31 uznanych Kościołów może korzystać z systemu przeznaczania części podatku na cele religijne. Inne wspólnoty mogą funkcjonować jako stowarzyszenia religijne i korzystać z części podatku przekazywanej na rzecz organizacji pozarządowych.

Wspólnoty wyznaniowe prowadzące działalność publiczną, taką jak prowadzenie szkół czy świadczenie usług socjalnych, otrzymują dotacje z budżetu, które mają być równe wsparciu uzyskiwanemu przez instytucje publiczne wykonujące te same zadania. System ubezpieczenia społecznego płaci szpitalom będącym własnością Kościoła takie same stawki jak szpitalom publicznym.

Wspólnoty wyznaniowe mogą otrzymywać dotacje od państwa na utrzymanie dziedzictwa religijnego i kulturalnego, budynków zabytkowych, archiwów, bibliotek i muzeów. Niektóre gminy wnoszą także swój wkład w projekty rekonstrukcyjne.

Wspólnoty wyznaniowe mogą swobodnie przyjmować darowizny (przy ograniczonych zwolnieniach podatkowych). Wspólnoty wyznaniowe mają także prawo prowadzić działalność jako przedsiębiorcy, korzystają nawet w tym zakresie z pewnych przywilejów. Są to przywileje podobne do tych, jakimi cieszą się organizacje non for profit, na przykład zwolnienie z lokalnych podatków i opłat.

Od 2002 roku wspólnoty wyznaniowe otrzymują dopłaty do pensji duchownych i innych pracowników zatrudnionych w pełnym wymiarze, którzy pracują i mieszkają na wsi, w miejscowościach mniejszych niż 5 tysięcy mieszkańców. Dotacje te są wyrazem uznania, że wspólnoty wyznaniowe przyczyniają się do utrzymania aktywności obszarów wiejskich.

Poza tym skomplikowanym systemem dotacji publicznych wspólnoty utrzymują się przede wszystkim z dobrowolnych składek swoich wiernych.

c. W 2011 roku wprowadzono nowy system rejestracji wspólnot wyznaniowych, z obowiązkiem ich ponownej rejestracji, co prawdopodobnie wpłynie na możliwości finansowania przez ograniczenie liczby wspólnot do niego uprawnionych. Co prawda toczą się dyskusje publiczne zmierzające do poddania rewizji mechanizmu jednego procentu, system przeznaczania na Kościół pewnej części podatku został jednak powszechnie zaakceptowany. Co pewien czas powracają dyskusje na temat kwestii odszkodowań i utrzymywania instytucji kościelnych, które należą do dziedzictwa kulturowego.

3.8. Belgia

a. W Belgii istnieje system bezpośrednich dotacji dla wielu uznanych wspólnot wyznaniowych, oparty na modelu konkordatu Napoleona z 1801 roku.

W różnych okresach wiele wyznań uzyskiwało status oficjalnie uznanej religii. Obecnie status ten ma sześć wyznań: katolickie, protestanckie, żydowskie, anglikańskie, islam i prawosławie (Cerkiew grecka i rosyjska). Poprawka do konstytucji z 5 czerwca 1993 roku dołączyła do obowiązków finansowych państwa grupy niewierzących humanistów.

b. Artykuł 181 konstytucji potwierdza, że pensje i emerytury duchownych uznanych religii wypłaca państwo, tak samo jak pensje i emerytury przedstawicieli organizacji, które świadczą posługę służącą moralności, opierając się na pozawyznaniowej filozofii życia.

Deficyt środków na zaspokajanie materialnych potrzeb związanych z zarządzaniem uznanymi wspólnotami wyznaniowymi jest pokrywany przez państwo. Miasto, w którym mieści się parafia, musi zapewnić mieszkanie (lub ekwiwalent pieniężny) pastorowi i służbie kościelnej. Społeczności i regiony zapewniają środki na remonty i utrzymanie budynków służących kultowi religijnemu.

Organizacja nauki religii danego wyznania w ramach oficjalnego programu nauczania leży w gestii wspólnoty.

Wspólnoty wyznaniowe dysponują czasem antenowym na programy religijne w radiu i telewizji.

Posługa kapelanów wojskowych i opieka duchowa w więzieniach, szpitalach, zakładach wychowawczych, instytucjach imigracyjnych i środowisku osób pracujących w rybołówstwie jest opłacana z funduszy państwowych.

Jest jeszcze dochód generowany z nieruchomości będących własnością Kościoła. Majątek wspólnot wiernych ma czasem znaczną wartość. Od czasu rewolucji francuskiej diecezje nie są już jednak dużymi właścicielami ziemskimi, nie mają również ogromnych majątków. Poza tym korzystają z pozyskiwania funduszy za pomocą fundraisingu.

System oferuje ulgi podatkowe, takie jak zwolnienie z opodatkowania dochodu pochodzącego z własności budynków wykorzystywanych jako miejsce sprawowania kultu.

c. System obowiązujący obecnie w Belgii jest akceptowany przez społeczeństwo.

3.9. Norwegia

a. Norwegia ma system bezpośredniego finansowania wsparcia dla wspólnot wyznaniowych ze środków publicznych.

Ustawa o wspólnotach wyznaniowych z 1969 roku przewiduje, że wszystkie wspólnoty wyznaniowe mają te same prawa w zakresie finansowania. Ustawa z 1981 roku o wsparciu dla społeczności światopoglądowych potwierdza, że świeckie organizacje światopoglądowe mają takie same prawa. Choć status Kościoła Norwegii uległ zmianie w 2012 roku, to system finansowania pozostał taki sam. Zmiany objęły jednak wprowadzenie nowego zapisu do konstytucji, potwierdzającego istniejący system wsparcia dla Kościoła Norwegii i dla innych wyznań oraz organizacji światopoglądowych.

b. Każda z około 680 zarejestrowanych i niezarejestrowanych wspólnot wyznaniowych, łącznie z niektórymi wspólnotami świeckimi, takimi jak świeccy humaniści (Stowarzyszenie Humanistyczno-Etyczne), ma prawo otrzymywać dotacje państwowe i dotacje od władz lokalnych. Wspólnota musi składać wniosek o finansowanie co roku. Wypłacane kwoty są wyliczane według liczby członków poszczególnych wspólnot, tak aby otrzymywały one takie samo wsparcie, jakie uzyskują członkowie Kościoła Norwegii na osobę rocznie, zarówno na poziomie ogólnokrajowym, jak i na poziomie lokalnym. Dotacje muszą być wykorzystane przez wspólnoty wyznaniowe na cele religijne, a przez organizacje światopoglądowe – na cele związane z ich podstawowymi wartościami i przekonaniami. Wspólnoty uprawnione do finansowania mają obowiązek rozliczenia się z wydatków przed odpowiednimi władzami publicznymi.

c. Komisja powołana przez państwo do oceny obecnego systemu regulującego stosunek państwa do religii w Norwegii przedstawiła ostatnio raport, w którym większość jej członków sugerowała kontynuację istniejących zasad wsparcia finansowego, ale przy wprowadzeniu pewnych dodatkowych warunków uzyskania wsparcia. Proponuje się na przykład, aby we wspólnotach wyznaniowych otrzymujących państwowe wsparcie wprowadzić warunek zajmowania przez kobiety miejsc w strukturach przywódczych i (lub) w części administracji odpowiadającej za dystrybucję środków z państwowej dotacji. Większość członków komisji sugeruje także, żeby wspólnoty wyznaniowe otrzymujące takie wsparcie musiały mieć „demokratyczną” strukturę organizacyjną i co najmniej stu członków. Propozycje te są obecnie przedmiotem debaty.

3.10. Niemcy

a. Głównym elementem systemu niemieckiego jest podatek kościelny, nakładany przez uprawnione wspólnoty wyznaniowe na swoich członków . Został on wprowadzony po raz pierwszy w XIX wieku w celu uwolnienia państw niemieckich od dotowania Kościołów po szeroko zakrojonej sekularyzacji majątku kościelnego i stanowił krok w kierunku rozdzielenia Kościoła od państwa.

W wyniku kilkakrotnego przejmowania majątków kościelnych w przeszłości, Kościoły w Niemczech dysponują obecnie stosunkowo niewielkimi zasobami. W ostatnich dziesięcioleciach wiele decyzji rządowych zagwarantowało Kościołom pewne fundusze ze środków publicznych, często jako rekompensatę za odebrany majątek.

b. Około 80% całego budżetu Kościoła katolickiego i Kościołów protestanckich jest pokrywane z podatku kościelnego. Na podstawie urzędowych list podatkowych wspólnoty wyznaniowe, które są korporacjami prawa publicznego, mają prawo nakładać podatek. Skorzystały z tej możliwości duże Kościoły, ale także mniejsze wspólnoty wyznaniowe ze statusem korporacji publicznej, takie jak gminy żydowskie czy katolicki Kościół chrystusowy.

Tylko członkowie poszczególnych wspólnot wyznaniowych uprawnionych do nakładania podatku mają obowiązek jego płacenia. Ci, którzy chcą się uwolnić od tego obowiązku, mogą to zrobić, występując z Kościoła, co można uczynić przez wyrejestrowanie się u odpowiednich władz. Oznacza to, że dana osoba, zgodnie z klasyfikacją państwową, oficjalnie zakończyła swoją przynależność do danej wspólnoty wyznaniowej.

Kwota podatku kościelnego wynosi – w zależności od wspólnoty wyznaniowej – od 8 do 10% należności podatkowej podatnika. Mogą być także stosowane inne standardy podatkowe. Kwota ta jest płacona dodatkowo, poza kwotą podatku dochodowego. Chociaż nie jest to wymagane, w większości wypadków podatek kościelny na rzecz głównych Kościołów jest pobierany przez państwowe służby podatkowe, na mocy ustaleń z państwem. Wspólnota wyznaniowa płaci państwu jako wynagrodzenie za tę usługę od 3 do 5% dochodu z podatku. Tam, gdzie podatek kościelny jest powiązany z podatkiem dochodowym pracowników, pracodawca przekazuje podatek kościelny razem z dochodowym bezpośrednio do urzędu podatkowego.

Ze względu na powiązanie podatku kościelnego z podatkami państwowymi, zwolnienia podatkowe dotyczą także tego podatku. Jak się szacuje, około jedna trzecia wszystkich członków Kościoła nie płaci w ogóle podatku kościelnego, ponieważ nie podlegają oni podatkowi dochodowemu. W niektórych wypadkach Kościoły próbują to sobie rekompensować, żądając osobnej wpłaty na rzecz Kościoła, niezależnej od podatku dochodowego.

Wspólnoty wyznaniowe, które nie pobierają podatku kościelnego, finansują się zwykle z cywilnoprawnych opłat członkowskich lub z darowizn.

Bezpośrednie dotacje państwowe wiążą się często z dawnymi roszczeniami Kościołów (na przykład wkład w utrzymanie budynków kościelnych, które były używane w celach publicznych, takich jak bicie w dzwon na alarm w czasie pożaru). Podobnie z zapisów umownych wynikają pewne obowiązkowe wpłaty państwa na rzecz Kościołów, jak dotacje do pensji dostojników kościelnych.

Uprawnienie wspólnot wyznaniowych do wsparcia ze środków publicznych z mocy prawa jest zagwarantowane przez konstytucję federalną. Przewiduje ona także, że wydatki te mają być odzyskane w formie rekompensaty, dotychczas jednak nie egzekwowano tego przepisu ze względów praktycznych. Obecnie państwo wypłaca bezpośrednio około 462 milionów euro rocznie na rzecz Kościoła katolickiego i Kościołów protestanckich.

Kolejne ważne źródło dochodu dla niektórych instytucji działających w ramach wspólnot wyznaniowych wynika z tego, że stanowią one część ogólnie finansowanych systemów publicznych, na równi z innymi prywatnymi instytucjami. Dotyczy to szkół wyznaniowych, które należą do publicznego systemu szkolnego. Szpitale prowadzone przez wspólnoty religijne są częścią systemu finansowania szpitali, w dużej mierze publicznego, zasilanego głównie ze składek na ubezpieczenie zdrowotne.

Wspólnoty wyznaniowe korzystają także z wielu zwolnień podatkowych. Podatek kościelny i darowizny na rzecz wspólnoty wyznaniowej na cele charytatywne mogą być odliczane od podstawy opodatkowania, podobne zasady dotyczą darowizn dla organizacji non profit. Wspólnoty wyznaniowe nie muszą także płacić niektórych podatków i ceł. Szczegóły zależą od prawa obowiązującego w danej dziedzinie i od przepisów poszczególnych krajów związkowych.

Państwo płaci nauczycielom religii poszczególnych wyznań w szkołach publicznych. Wypłaca także wynagrodzenia pracownikom wydziałów teologicznych i katedr religijnych na uniwersytetach państwowych. Kapelani wojskowi również są opłacani przez państwo.

c. Cały czas toczy się debata publiczna na temat podatku kościelnego i bezpośrednich dotacji państwowych dla wspólnot wyznaniowych. W kręgach świeckich krytyków można znaleźć przede wszystkim w stowarzyszeniach ateistów i w lewicowych partiach politycznych. W niektórych ugrupowaniach, takich jak partia liberalna, Zieloni i socjaldemokraci, krytyka ma formę zorganizowaną, podczas gdy oficjalna polityka partii nie zawiera wezwania do znacznych zmian systemu. Krytycy oczekują całkowitego zniesienia podatku kościelnego i dotacji państwowych. Nie nawołuje się również do zwiększenia finansowania czy podatku.

Podatek kościelny jest krytykowany przez niektórych z perspektywy świeckiej, z przywołaniem argumentu, że jest on sprzeczny z zasadą rozdziału Kościoła od państwa, szczególnie w sytuacji, gdy państwo może pobierać ten podatek na rzecz wyznania uprawnionego do jego uzyskiwania. W odpowiedzi argumentuje się, że pobieranie podatku kościelnego przez państwo jest usługą, za którą wspólnota wyznaniowa płaci, tak jak płacą inni korzystający z różnych usług świadczonych przez państwo. Są również głosy w samych Kościołach, szczególnie tych większych, sugerujące, że podatek kościelny przynosi szkodę duchowemu charakterowi Kościoła i przesłania znaczenie wpłaty na jego rzecz jako ofiary.

Ponieważ bezpośrednie dotacje na rzecz Kościołów wynikają nieraz z wcześniejszych sytuacji przejęcia majątku kościelnego, niektórzy krytycy przekonują, że skoro od tych dawnych porozumień upłynęło już tyle czasu, powinny one utracić swoją moc legitymizującą takie finansowanie. W odpowiedzi argumentuje się, że samo to, że porozumienia te zostały zawarte dawno temu, nie oznacza, że tracą one swoją prawną i moralną moc. Odzyskanie tych płatności przez zamianę cyklicznych wypłat na płatność jednorazową kosztowałoby państwo wiele pieniędzy, na co trudno byłoby sobie pozwolić. Kościoły zadeklarowały jednak otwartość na rozmowy na ten temat.

Jeśli debata miałaby dotyczyć płatności przeznaczanych przez państwo na rzecz żydowskich gmin wyznaniowych w celu odtworzenia społeczności żydowskich w Niemczech po Holokauście, dotknęłaby istotnych kwestii winy i zaszłości historycznych – w żadnej poważnej debacie publicznej nie kwestionuje się zasadności tych dotacji.

Mimo publicznej debaty, w ostatnich dziesięcioleciach nie podjęto żadnych konkretnych działań zmierzających do wprowadzenia większych zmian w systemie. Federalny Sąd Konstytucyjny i sądy najwyższe krajów związkowych potwierdziły zgodność systemu z konstytucją federalną i tylko sporadycznie wymagały nieznacznych poprawek. Także Europejski Trybunał Praw Człowieka potwierdził poprawność systemu podatku kościelnego.

3.11. Szwajcaria

a. Podstawą dochodu wspólnot wyznaniowych jest podatek kościelny, ale środki, którymi dysponują wspólnoty, pochodzą z różnych źródeł: z podatku kościelnego i wpłat na rzecz Kościoła, z dotacji państwowych, darowizn i przychodu z majątku własnego.

b. W większości krajów federalnych (kantonów) członkowie Kościoła muszą płacić podatek kościelny. Wyjątkiem jest kanton genewski i kanton Neuchâtel. W kantonie Waadt Kościół katolicki i Kościoły protestanckie są finansowane z dotacji państwowych. Kanton Tessin ma system mieszany. W kantonie Wallis głównie społeczności lokalne składają się na opłacenie pensji duchownych oraz utrzymanie katolickich i protestanckich kościołów parafialnych – dotyczy to jednak tylko pięciu lokalnych społeczności.

W 20 z 26 kantonów nie tylko osoby fizyczne, ale także osoby prawne podlegają opodatkowaniu podatkiem kościelnym. W niektórych kantonach toczy się polityczna debata na temat tego, czy jest to uzasadnione.
W większości wypadków podatek kościelny i wpłaty na rzecz Kościoła są pobierane przez władze państwowe. Sam podatek jest jednak nałożony przez uprawnioną wspólnotę wyznaniową, nie zaś przez państwo. Jeśli wspólnota wyznaniowa korzysta z oferty państwa w zakresie pobierania podatku, państwo stawia warunek przestrzegania zasad demokracji i praworządności. Łączny dochód Kościoła katolickiego w Szwajcarii z tytułu podatku kościelnego szacuje się na 720 milionów franków szwajcarskich rocznie. Wspólnoty wyznaniowe we wszystkich kantonach są zwolnione z podatków.

c. W niektórych kantonach toczy się debata polityczna na temat zasadności obciążenia podatkiem kościelnym osób prawnych.

4. Wnioski

Niniejszej opracowanie – w którym oczywiście nie omówiono wszystkich państw europejskich – pokazuje, że w całej Europie występuje jakiś model finansowania religii przez państwo. Różne podejścia łączą się jednak w pewnych zakresach ze sobą.

Warto zauważyć, że w Wielkiej Brytanii, w której Kościołem narodowym jest Kościół anglikański – oraz szkocki Kościół prezbiteriański jako ustanowiony Kościół Szkocji – nie ma bezpośredniego finansowania wspólnot wyznaniowych przez państwo, nawet Kościołów ustanowionych, występują tylko nieliczne ulgi podatkowe. Wspólnoty wyznaniowe mogą jednak tworzyć organizacje charytatywne i wtedy są traktowane jak wszystkie inne świeckie organizacje charytatywne, z takimi samymi ulgami podatkowymi. W Wielkiej Brytanii wspólnoty wyznaniowe muszą polegać na własnych zasobach. Ustanowiony kościół Anglii, o czym warto pamiętać, nigdy nie został wywłaszczony. Z kolei laicka Francja, ze swoim świeckim podejściem i ustawą z 1905 roku o rozdziale Kościoła od państwa, przeznacza znaczne środki publiczne na wspólnoty wyznaniowe. Laickie w swojej naturze rozgraniczenie religii do kultu otwiera przestrzeń do finansowania kultury, która towarzyszy religii.

W całej Europie istnieją także ogólne możliwości finansowania ze środków publicznych działalności religijnej, tak samo jak finansuje się wszelką działalność na rzecz społeczeństwa, która przyczynia się do pomnażania dobra publicznego. Środki publiczne są przeznaczane na dotacje dla obiektów sportowych, prywatnych teatrów czy produkcji filmowych. Panuje powszechna zgoda co do tego, że religia nie powinna być traktowana przez państwo gorzej niż sport, teatry czy kino.

Krytycy takiego podejścia podnoszą nieraz następującą kwestię: z powodu takich dotacji ludzie inaczej myślący, niewierzący czy obojętni, są zmuszani do współfinansowania religii ze swoich podatków, co można uznać za łamanie wolności wyznania. W odpowiedzi na to przytacza się argument, że przecież także podatnicy nielubiący piłki nożnej ze swoich podatków współfinansują sport, którego mogą przecież nie znosić, podobnie pacyfiści dopłacają, wbrew swojemu sumieniu, do zakupów broni, a czasami prowadzenia wojen.

Można także zakładać, że czasami niezgoda na finansowanie religii wynika z antyreligijnego nastawienia. W przeszłości była to postawa dość rozpowszechniona w pewnych kręgach politycznych i społecznych. W ostatnich latach siła jej oddziaływania zmalała.

Z drugiej strony, pojawiają się także, choć dość nieliczne, głosy płynące z wnętrza samych wspólnot wyznaniowych, że religie nie powinny brać pieniędzy od państwa, aby zapewnić sobie autonomię i czystość przekazu religijnego.

Kwestią podstawowej wagi w finansowaniu religii ze środków publicznych jest zawsze problem dyskryminacji. Uzasadnione wydaje się założenie, że przy wszelkim finansowaniu ze środków publicznych państwo musi unikać dyskryminowania konkretnych wyznań i faworyzowania innych bez ważnej i uzasadnionej przyczyny. Równe traktowanie nie oznacza identycznego traktowania, ale każda nierówność traktowania musi wynikać z właściwych przyczyn.

Istnieje również pogląd, że finansowanie wspólnot wyznaniowych ze środków publicznych powinno opierać się na zasadzie akcji afirmatywnej na rzecz wyznań mniejszościowych. Argumentuje się – choć raczej rzadko – że wyznania większościowe są w dużo bardziej komfortowej sytuacji ze względu na przywileje, jakimi cieszyły się w przeszłości, i że dziś te religie, które kiedyś były dyskryminowane, powinny otrzymywać dodatkowe lub wyłączne finansowanie tak długo, aż osiągną podobną siłę jak religie faworyzowane w przeszłości. W odpowiedzi pojawia się argument, że stawiałoby to państwo w roli oceniającego poszczególne religie, co stanowiłoby łamanie swobody wyznania poszczególnych wiernych.

Inna istotna kwestia, jaka się pojawia przy omawianiu finansowania wspólnot wyznaniowych ze środków publicznych, to rzeczywista możliwość, że takie finansowanie mogłoby być wykorzystywane przez państwo do wpływania na wewnętrzne sprawy danego wyznania. Mogłoby to stanowić naruszenie autonomii religii, jeśli wpływ ten okazałby się niewłaściwy.

Finansowanie religii ze środków publicznych jest czasem wykorzystywane jako argument, że wspólnoty wyznaniowe korzystające z takiego wsparcia powinny działać zgodnie z konkretnymi celami państwa. Przywołuje się je, podkreślając, że szpitale prowadzone przez wspólnoty wyznaniowe przynajmniej częściowo – nawet jeśli tylko pośrednio korzystają z funduszy publicznych – powinny wykonywać procedury medyczne, które dana religia odrzuca jako łamiące jej zasady. Inny przykład to finansowanie przez państwo ośrodków adopcyjnych prowadzonych przez wspólnoty wyznaniowe – można od nich wymagać, aby pomagały przy adopcji przez pary homoseksualne, wbrew nauczaniu danej religii. Podnoszony w takich wypadkach kontrargument brzmi następująco: państwu nie wolno używać publicznych pieniędzy, aby ograniczać wolność, musi z nich jednak korzystać, żeby tę wolność utrwalać, odzwierciedlając pluralizm istniejący w społeczeństwie.