W następstwie exposé premiera Donalda Tuska, wygłoszonego na rozpoczęcie nowej kadencji Sejmu 
18 listopada 2011 r., w stosunkach między państwem a Kościołem w Polsce doszło do napięć. Pojawiły się dążenia do destrukcji modelu relacji między państwem i Kościołem, jaki ustalony został na etapie transformacji od totalitaryzmu komunistycznego do demokracji, a którego celem było zapewnienie społeczeństwu bezpieczeństwa i pokoju wewnętrznego. Inicjatorzy tych dążeń usiłują narzucić opinii publicznej błędne przekonanie, że Polska jest państwem wyznaniowym, bo Kościół katolicki posiada przywileje, których należy go pozbawić. Jednocześnie postulują przywrócenie skompromitowanej w okresie PRL zasady „wrogiej separacji”, a w konsekwencji dążą do zmiany tożsamości kulturowej społeczeństwa. Znamienne, że uzasadniane to jest rzekomą koniecznością dostosowania systemu prawa polskiego do dyrektyw Unii Europejskiej. 
W takiej sytuacji warto przypomnieć współczesne stanowisko Kościoła katolickiego na temat relacji między państwem a Kościołem oraz model tych relacji w Polsce, utrwalony w Konstytucji RP z 1997 roku i w konkordacie z 1993 roku.


Jaki model relacji 
proponuje Kościół? 


W pierwszej kolejności trzeba stwierdzić, iż fałszywa jest opinia, że Kościół katolicki narzuca Polsce model państwa wyznaniowego. Taki model państwa w doktrynie i praktyce Kościoła należy bowiem do przeszłości. Episkopat Polski trzyma się wiernie zasad proklamowanych na Soborze Watykańskim II na temat obecności Kościoła w świecie współczesnym, określających istotne elementy „zdrowej świeckości państwa”. Są to:
• 1. Zasada poszanowania prawa do wolności sumienia i religii w życiu prywatnym i publicznym, jako prawa należnego każdemu człowiekowi i każdej wspólnocie religijnej, z racji posiadania przez wszystkich ludzi tej samej godności osoby ludzkiej (por. Dignitatis humanae). Kościół domaga się od państwa zagwarantowania w ustawodawstwie i w praktyce ochrony wszystkich praw i wolności należnych każdemu człowiekowi, na zasadzie równości, a w szczególności – prawa do życia od poczęcia do naturalnej śmierci oraz wolności sumienia i religii i związanej z tym wolności słowa.
• 2. Zasada poszanowania autonomii i niezależności Kościoła i państwa, każdego w swoim porządku (Gaudium et spes, nr 76). Oznacza to odrzucenie przez Kościół zarówno supremacji państwa nad Kościołem, jak i supremacji Kościoła nad państwem. Jest to akceptacja zasady oddzielenia Kościoła od państwa, ale nie w wersji wrogiej. Niemożliwe jest bowiem zbudowanie „muru separacji” między państwem i Kościołem. Obie społeczności odmiennego typu istnieją w tym samym społeczeństwie globalnym, ponieważ ci sami ludzie jednocześnie są członkami wspólnoty kościelnej, jako wierni, i członkami wspólnoty państwowej, jako obywatele.
• 3. Zasada współdziałania między Kościołem i państwem dla dobra wspólnego tych samych ludzi (Gaudium et spes, nr 76). Dobro wspólne zaś polega na budowaniu takiego porządku społecznego, w którym szanowane są prawa i wolności należne każdemu człowiekowi, każdej rodzinie i każdemu narodowi, który jest naturalną wspólnotą ludzi powstałą na bazie tych samych wartości kulturowych. Najlepszym zaś instrumentem współdziałania między państwem i Kościołem katolickim jest partnerskie porozumienie w formie umowy pomiędzy Stolicą Apostolską, jako najwyższym organem władzy Kościoła katolickiego, i najwyższymi organami danego państwa.
Powyższe zasady stały się podstawą rewizji regulacji stosunków między Kościołem a państwami katolickimi Europy Zachodniej w celu przejścia od modelu państwa wyznaniowego do modelu państwa świeckiego w wersji separacji przyjaznej (Włochy, Hiszpania, Irlandia, Portugalia). Nastąpiła także recepcja tych zasad w postkomunistycznych państwach Europy Środkowowschodniej.


Pluralizm modeli relacji państwo–Kościół w krajach Unii Europejskiej


Obok państw radykalnie świeckich nadal istnieją państwa wyznaniowe, które jednemu z wielu Kościołów przyznają pozycję Kościoła państwowego. Takim państwem na południu Europy jest Grecja, gdzie pozycję kościoła państwowego ma Grecki Kościół Prawosławny; a na północy Europy państwa skandynawskie (z wyjątkiem Szwecji od 2000 roku), w których pozycje Kościołów państwowych mają narodowe Kościoły luterańskie, oraz Wielka Brytania, gdzie taką pozycję ma Kościół anglikański. Istnieją także państwa świeckie w wersji separacji przyjaznej, które gwarantują zasadę równouprawnienie Kościołów w relacji do państwa, oraz współdziałania z Kościołami dla dobra wspólnego, zwłaszcza w dziedzinie opieki socjalnej, edukacji, nauki i kultury. Państwa te respektują tożsamość kulturową narodów europejskich zakotwiczoną w dziedzictwie chrześcijańskim. Należą do nich demokratyczne państwa Europy Zachodniej (Niemcy, Włochy, Hiszpania) i państwa postkomunistyczne Europy Środkowowschodniej. 


Zasady relacji państwo–Kościół 
w III Rzeczypospolitej 


Współczesny model relacji między państwem a Kościołem katolickim i innymi związkami wyznaniowymi w Polsce jest określony w konstytucji z 1997 r., a uszczegółowiony w konkordacie z 1993 r. i w aktach normatywnych niższego rzędu. Podczas kilkuletnich prac nad projektem konstytucji i ratyfikacją konkordatu wystąpiła ostra konfrontacja. Z jednej strony Episkopat Polski i politycy o rodowodzie solidarnościowym postulowali wpisanie do konstytucji gwarancji wolności sumienia i religii w życiu publicznym oraz odrzucenie wieloznacznej zasady separacji między państwem i Kościołem. Z drugiej zaś strony politycy postkomunistyczni i neoliberalni dążyli do nadania państwu charakteru świeckiego w wersji separacji wrogiej. W wyniku tej konfrontacji formuły, jakie zostały wpisane do Konstytucji RP, obejmują: gwarancje wolności religijnej w wymiarze indywidualnym w życiu prywatnym i publicznym (art. 53), mające aksjologiczną podstawę w przyrodzonej godności osoby ludzkiej (art. 30), oraz gwarancje wolności religijnej w wymiarze instytucjonalnym w formie podstawowych zasad ustrojowych (art. 25). Są to: 
1) zasada równouprawnienia Kościołów i innych związków wyznaniowych, która jest istotnym elementem świeckości państwa; 
2) zasada bezstronności władz publicznych wobec przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, z zapewnieniem swobody uzewnętrzniania ich w życiu publicznym; 
3) zasada poszanowania autonomii i niezależności państwa oraz Kościołów i innych związków wyznaniowych, każdego w swoim zakresie, wraz z zasadą ich „współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego”;
4) zasada partnerskiej regulacji stosunków między państwem a Kościołem katolickim w formie umowy międzynarodowej ze Stolicą Apostolską i ustaw, a z innymi związkami wyznaniowymi w formie ustaw uchwalonych na podstawie umów wynegocjowanych przez rząd z ich przedstawicielami.
Normy ustawowe dotyczące zarówno Kościoła katolickiego, jak i innych związków wyznaniowych nie mogą być sprzeczne z normami konstytucyjnymi i konkordatowymi. Oznacza to, że do systemu prawa III Rzeczypospolitej został wpisany model państwa świeckiego w wersji separacji przyjaznej, zwanej też skoordynowaną.
Powyższe zasady należy stosować łącznie. Nie można używać wybiórczo jednej z nich z pominięciem pozostałych, jak czynią współcześnie zwolennicy separacji wrogiej. Odwołują się bowiem tylko do zasady „bezstronności organów władzy publicznej wobec przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych”, natomiast pomijają zobowiązanie tychże organów do poszanowania „prawa [ludzi wierzących] do uzewnętrzniania swych przekonań w życiu publicznym”. Lekceważą też zasadę poszanowania autonomii i niezależności Kościoła i państwa, a następnie proponują wprowadzenie zmian do norm mających umocowanie w konstytucji i w konkordacie bez porozumienia ze Stolicą Apostolską. •