Do rozwoju współczesnego ekumenizmu przyczynił się Sobór Watykański II, który w Dekrecie o ekumenizmie mówi o „świętej tajemnicy jedności Kościoła w Chrystusie [...]. Największym wzorem i zasadą tej jedności jest jedność jednego Boga Ojca i Syna w Duchu Świętym w Troistości Osób”.

Od początku chrześcijaństwa wśród wyznawców Ewangelii dochodziło do nieporozumień, które prowadziły do podziałów, co z biegiem czasu spowodowało naruszenie jednego i jedynego Kościoła. Taki brak jedności Kościoła „jawnie sprzeciwia się woli Chrystusa, jest zgorszeniem dla świata, a przy tym szkodzi najświętszej sprawie przepowiadania Ewangelii wszelkiemu stworzeniu”. Istnieje jednak „święty plan pojednania wszystkich chrześcijan w jedności jednego i jedynego Kościoła Chrystusowego”. Duch Święty, który jest zasadą jedności Kościoła, tchnieniem łaski porusza rozdzielonych chrześcijan, napełniając ich „tęsknotą za zjednoczeniem”. Tęsknota ta zrodziła ruch ekumeniczny, ruch ku jedności, będący „łaską Bożą, daną przez Ojca w odpowiedzi na modlitwę Jezusa i błagania Kościoła, natchnionego przez Ducha Świętego”.

Ruch ekumeniczny, który rozpoczął się w drugiej połowie XVIII stulecia, pierwotnie miał za zadanie budowanie jedności podzielonych chrześcijan. Służyć temu miało podjęcie wspólnych działańi świadectwo wobec świata, przy odsunięciu spraw teologicznych i doktrynalnych na dalszy plan. Tak rozumiany ruch ekumeniczny nie trwał długo, chrześcijanie bowiem skonstatowali, że pojednanie między wyznaniami jest nie do pomyślenia bez dążenia do jedności na płaszczyźnie teologiczno-doktrynalnej, jedności, która wyraża się w międzywyznaniowym dialogu. Współczesny ekumenizm ten dialog prowadzi, a jego fundamentem jest zwrócenie się do modlitwy arcykapłańskiej Jezusa, będącej źródłem życia i tęsknoty wszystkich chrześcijan ku pełnej jedności: „[...] aby wszyscy stanowili jedno, jak Ty, Ojcze, we Mnie, a Ja w Tobie, aby i oni stanowili w Nas jedno, aby świat uwierzył, żeś Ty Mnie posłał. I także chwałę, którą Mi dałeś, przekazałem im, aby stanowili jedno, tak jak My jedno stanowimy. Ja w nich, a Ty we Mnie! Oby się tak zespolili w jedno, aby świat poznał, żeś Ty Mnie posłał i żeś Ty ich umiłował tak, jak Mnie umiłowałeś” (J 17, 20—23).

Ekumenizm z jednej strony ma na celu przywrócenie jedności chrześcijan, a z drugiej — odbudowanie jedności w „samej Rodzinie katolickiej”. Jest to dzieło odnowy i reformy Kościoła, by jego „życie wierniej i wyraźniej dawało świadectwo o tym, czego Chrystus nauczał i co ustanowił, a Apostołowie nam przekazali”. Termin „ekumenizm”, podobnie jak wszystkie jego warianty, z biegiem historii stał się nieostry, ma wiele znaczeń i konotacji. Współcześnie w słowie „ekumeniczny” przejawiają się dwie wzajemnie przenikające się treści: element uniwersalno-misyjny o zasięgu światowym oraz wszystko to, co dotyczy jedności Kościoła.

W Kościele katolickim termin „ekumenizm” nabrał pełnego wymiaru i znaczenia w trakcie przygotowań do Soboru Watykańskiego II i po Soborze, a dotyczy tego wszystkiego, co wiąże się z jednością Kościoła. Przed Soborem ekumeniczne otwarcie nie znajdowało uznania w oficjalnym nauczaniu Kościoła katolickiego. Pierwszy watykański dokument, w którym ruch ekumeniczny został uznany za przejaw działania Ducha Świętego, wydano w roku 1949. Tym dokumentem była instrukcja De motione oecumenica. Dotyczy ona między innymi pozwolenia wiernym Kościoła katolickiego na udział, wraz z innymi chrześcijanami, we wspólnych spotkaniach i modlitwach, biskupi zaś zostali w niej poproszeni i zachęceni do popierania ruchu ekumenicznego oraz do czuwania nad nim. W tym okresie, tu i ówdzie, uaktywniły się osoby, których celem było propagowanie idei jedności chrześcijan. Do takich postaci należał holenderski kardynał, arcybiskup Utrechtu, niewątpliwy symbol ekumenizmu, Johannes Willebrands, którego papież Benedykt XVI w depeszy kondolencyjnej skierowanej na ręce kard. Waltera Kaspera, przewodniczącego Papieskiej Rady do spraw Popierania Jedności Chrześcijan, nazwał „płomiennym propagatorem dzieła jedności chrześcijan i dialogu międzywyznaniowego.

Sobór Watykański II, podejmując wątek ekumenizmu, na pierwszy plan wysuwa zainteresowanie jednością: „[...] pod tchnieniem łaski Ducha Świętego wśród naszych braci odłączonych powstał i z dnia na dzień zatacza coraz szersze kręgi ruch zmierzający do przywrócenia jedności wszystkich chrześcijan. W tym ruchu ku jedności, który zwie się ruchem ekumenicznym, uczestniczą ci, którzy wzywają Boga w Trójcy Jedynego, a Jezusa wyznają Panem i Zbawcą [...]”. Dekret o ekumenizmie definiuje ruch ekumeniczny jako działania oraz przedsięwzięcia zmierzające do jedności chrześcijan.

Kolejnym ważnym etapem rozwoju ekumenizmu, obok Soboru Watykańskiego II, jest pontyfikat Jana Pawła II. Nieprzypadkowo papieża można nazwać duchowym ojcem współczesnego ekumenizmu, a zarazem największym ekumenistą współczesności i przyszłości. Potwierdzeniem tej tezy jest z jednej strony rozwijana przez Jana Pawła II teologia ekumenizmu, oparta na postulacie dialogu powszechnego, dialogu człowieka z człowiekiem, dialogu mającego za fundament modlitwę, która „stanowi duszę ekumenicznej odnowy i dążenia do jedności”, z drugiej zaś strony jej poświadczeniem są działania podejmowane przez papieża.

Jan Paweł II już na początku swego pontyfikatu sformułował credo papieskiej posługi, zwracając się do wszystkich ludzi tymi słowami: „Nie lękajcie się [...] przyjąć władzę Chrystusa [...]. Otwórzcie na oścież drzwi Chrystusowi! Jego zbawczej władzy otwórzcie granice państw, systemów ekonomicznych, systemów politycznych, kierunków cywilizacyjnych. Chrystus wie, co jest w człowieku”. Papież podczas swego pontyfikatu (1978—2005) zachęcał do przekraczania nieprzekraczalnych barier na drodze do pojednania i sam swymi pielgrzymkami udowadniał, że jest to możliwe.

Początki ogólnopolskiego ruchu ekumenicznego przypadają na lata sześćdziesiąte XX stulecia. Za początkową datę działalności jego zwolenników można uznać rok 1962, kiedy przy Warszawskiej Kurii Metropolitarnej ks. kard. Stefan Wyszyński, prymas Polski, powołał Ośrodek do spraw Jedności Chrześcijan, którego pierwszym przewodniczącym został ks. Władysław Miziołek, zmarły w maju 2000 roku, późniejszy biskup i przewodniczący Komisji Episkopatu Polski do spraw Ekumenizmu. W tym samym roku, w styczniu, odprawiono w Polsce pierwsze nabożeństwo o jedność chrześcijan z udziałem przedstawicieli innych Wspólnot chrześcijańskich. Odbyło się ono w kościele Sióstr Franciszkanek Służebnic Krzyża pod wezwaniem św. Marcina w Warszawie i było wskazówką dla duszpasterstwa, jak organizować takie ekumeniczne spotkania. Przy klasztorze działała zasłużona dla ruchu ekumenicznego w Polsce siostra Joanna Lossow, której dewizą życia stały się słowa luterańskiego duchownego: „Jeśli nawrócimy się prawdziwie do Chrystusa, to nawrócimy się także do siebie nawzajem”.

Drugą ważną datą jest 10 listopada 1966 roku, kiedy Konferencja Episkopatu Polski powołała Komisję Episkopatu Polski do spraw Ekumenizmu (Komisja ta w roku 1996 została przekształcona w Radę Episkopatu Polski do spraw Ekumenizmu), rozpoczynając w oficjalny sposób organizowanie ogólnopolskiego ruchu ekumenicznego. Komisja działała w czterech sekcjach: teologicznej, duszpastersko-liturgicznej, informacji oraz kontaktów ekumenicznych. Pierwszym jej przewodniczącym był ks. bp Jerzy Modzelewski (1966—1969), drugim — ks. bp Władysław Jędruszuk (1969—1970), trzecim — ks. bp Władysław Miziołek (1970—1980). Od 1972 roku ukazuje się „Biuletyn Ekumeniczny”, pismo urzędowe Episkopatu Polski. Następcą bp. Miziołka został w 1980 roku biskup opolski — abp Alfons Nossol. Obecnie (od czerwca 2006) tę funkcję pełni ks. bp Tadeusz Pikus.

Od 1963 do 1971 roku odbywają się w Laskach koło Warszawy, w Domu Rekolekcyjnym Sióstr Franciszkanek Służebnic Krzyża, kilkudniowe sesje kształceniowe z zakresu problematyki ekumenicznej dla duchowieństwa i młodzieży akademickiej. Czasami biorą w nich udział duchowni z innych Kościołów chrześcijańskich. W roku 1964 zaczęto organizować w Laskach rekolekcje ekumeniczne dla duchownych i sióstr zakonnych z różnych
Wspólnot chrześcijańskich.

Inną formą pracy ekumenicznej są zapoczątkowane w 1965 roku coroczne ogólnopolskie zjazdy ekumeniczne duszpasterzy skupiające referentów diecezjalnych do spraw ekumenizmu. Referenci składają sprawozdania z działalności ekumenicznej w swoich diecezjach, tworząc w ten sposób obraz ruchu ekumenicznego w skali całego kraju.

Komisja Episkopatu Polski do spraw Ekumenizmu współpracuje z Polską Radą Ekumeniczną skupiającą Kościoły protestanckie i Kościół prawosławny. W styczniu 1974 roku powołano do życia Komisję Mieszaną tych dwóch ciał, co zapoczątkowało etap oficjalnych kontaktów trwający do dziś. Trzy lata później utworzono w ramach tej Komisji Podkomisję do spraw Dialogu. Etap ten poprzedziły kontakty nieoficjalne, a także, już pod koniec lat sześćdziesiątych, wspólne inicjowanie modlitw w ramach Tygodnia Modlitw o Jedność Chrześcijan.

Ogólnopolskiego zasięgu nabiera również inna inicjatywa ekumeniczna o charakterze pastoralnym: Ekumeniczne Dni Biblijne, zainicjowane w 1994 roku przez Towarzystwo Biblijne w Polsce z siedzibą w Warszawie. Program corocznych nabożeństw biblijnych ustala i ich realizację koordynuje Krajowy Komitet Ekumenicznych Dni Biblijnych. W 2001 roku, po raz pierwszy, spotkanie organizacyjne Komitetu odbyło się nie jak zwykle w Falenicy pod Warszawą, ale w Brennej na Śląsku Cieszyńskim.

Przedstawiciele polskiego ruchu ekumenicznego uczestniczą w międzynarodowych organizacjach i komisjach o profilu ekumenicznym oraz biorą udział w dialogu międzywyznaniowym i międzyreligijnym. Uczestniczyli między innymi w I Europejskim Zgromadzeniu Ekumenicznym w Bazylei (1989), w II Zgromadzeniu w Grazu (1997), w międzynarodowych kongresach ekumenicznych, z których jeden odbył się w Cieszynie (1995).

Polski ruch ekumeniczny realizuje się również na płaszczyźnie życia naukowego i akademickiego. Przy Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie (byłej Akademii Teologii Katolickiej), Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, Uniwersytecie Opolskim działają instytuty, katedry lub zakłady skupiające się na problematyce ekumenicznej. Podobną działalność prowadzi Chrześcijańska Akademia Teologiczna w Warszawie. Wyliczając polskie ośrodki naukowe, które stanowią dogodną płaszczyznę naukowej dyskusji nad pojednaniem chrześcijan, nie można pominąć zlokalizowanych w Cieszynie wydziałów Uniwersytetu Śląskiego (byłej Filii), gdzie od roku akademickiego 1998/1999 prowadzi się specjalność pedagogiczną: edukacja religijna o profilu katolickim i ewangelickim, co nadaje jej wymiar ekumeniczny.

Są w Polsce takie miejsca, diecezje, parafie, w których ruch ekumeniczny rodzi się i wyrasta z istoty społecznej i kulturowej rzeczywistości, będącej wynikiem historycznych doświadczeń, swoistego dziedzictwa kulturowego oraz współczesnych procesów. Niniejsza monografia ma na celu przybliżenie tych miejsc. Ekumenizm parafialny jest realizowany w trzech najważniejszych formach: duchowej, naukowej i praktycznej. Pozostańmy w tym miejscu przy takim ogólnym stwierdzeniu, ponieważ jego szczegółowa interpretacja stanowić będzie główny trzon niniejszej monografii.

Jedność rozwija się w życiu gmin chrześcijańskich, dlatego też duszpasterze parafialni powinni sobie uświadomić swoją odpowiedzialność za odbudowę jedności. Budowanie jedności chrześcijan sprowadza się do wspólnej, ciągłej, głębokiej przemiany i odnowy wszystkich dziedzin życia, w tym również kościelnego. Obecny ruch ekumeniczny doprowadził do zwrotu w historii podzielonego chrześcijaństwa — Kościoły poznają się wzajemnie, suwając dzielące je mury niezgody. Ekumeniczny styl życia, będący przejawem współpracy z łaską Bożą, powinien polegać na czynieniu wszystkiego w poglądach, zamierzeniach i poczynaniach, co może się przyczynić do zjednoczenia chrześcijan.

W ekumenicznym duszpasterstwie parafialnym ważne miejsce przypada trosce o małżeństwa mieszane wyznaniowo, to one bowiem najboleśniej odczuwają skutki rozdarcia chrześcijaństwa. Małżeństwa mieszane stanowią zarówno szansę rozwoju, jak i jego zagrożenie: pod wpływem ruchu ekumenicznego różnica wyznań może małżonków pobudzić do pogłębienia religijności, ale może się też dla nich okazać ciężarem i utrudnieniem w budowaniu wspólnoty rodzinnej.

Monografia "Ekumenizm w duszpasterstwie parafialnym" przedstawia możliwe i zalecane płaszczyzny działania w ramach ruchu ekumenicznego, zawiera wskazówki dla duszpasterzy, jak ruch ten można i należy organizować. Pierwszy kierunek działania to rozwój modlitw i nabożeństw ekumenicznych. Wspólne modlitwy zmierzają do jednakowego zrozumienia nauki Chrystusa, „Pismo św. jest bowiem wspólnym dziedzictwem chrześcijan i stanowi
podstawę pobożności i dialogu ekumenicznego”.

Kolejnym ważnym zadaniem jest zabieganie o zgodne współżycie chrześcijan, czego podstawą powinno być nawiązywanie do wspólnej tajemnicy chrztu św., uczestnictwa chrześcijan w tajemnicy Paschy Chrystusa zobowiązującego nas do odnowy życia w powszechnym braterstwie. Etapy formacji pojednania ekumenicznego to:

1) troska o pogłębienie wiary, nadziei i pobożności, a także
położenie nacisku na ekumeniczną formację doktrynalną, konieczną,
by uniknąć równoważnego oceniania wyznań lub przemilczania
tego, co chrześcijan dzieli;

2) odnowienie poczucia sprawiedliwości, naprawienie krzywd,
okazanie miłosierdzia przez pokrzywdzonych;

3) troska o jedność w miłości między parafianami różnych wyznań,
a przede wszystkim w rodzinach, sąsiedztwie, miejscu pracy
i w całej społeczności.

Takie pojednanie pozwala zacierać różnice w traktowaniu
chrześcijan innego wyznania.


W zakresie kształtowania wspólnoty życia i działania duszpasterzom zaleca się popieranie nawiązywania osobistych kontaktów między chrześcijanami różnych wyznań. Jest to dobra okazja do podjęcia dialogu ekumenicznego. Inną okazją jest tworzenie wspólnot międzywyznaniowych zajmujących się sprawami ekumenicznymi i dążących do lepszego poznania innych chrześcijan w ich życiu codziennym, wierze i życiu kościelnym.

Jeszcze inną płaszczyzną dialogu ekumenicznego powinna być współpraca Kościołów chrześcijańskich. Za niezbędną uznano wszelką współpracę Kościołów chrześcijańskich w diecezji, a szczególnie współdziałanie z Kościołem ewangelickim. Przyjęcie takiej płaszczyzny ważnymi czyni spotkania duchownych różnych wyznań służące między innymi wymianie poglądów na temat wspólnych problemów duszpasterskich. Spotkania te powinny być uznane za normalne formy współżycia Kościołów. Powinno się tworzyć ekumeniczne struktury kościelne, a przede wszystkim — podjąć współpracę z oddziałami Polskiej Rady Ekumenicznej. [...]

[...] Obecnie katolicy, ewangelicy i chrześcijanie różnych konfesji żyją razem jako sąsiedzi, spotykają się w pracy i uczą się żyć wśród ludzi innych religii. Należy nieustannie uświadamiać sobie i rozwijać w sobie to, co jest w naszej wierze wspólne, oraz dążyć do jedności, chociaż ujawniają się jeszcze między nami różnice. Ekumenia nie ma alternatywy. Należy przy tym pamiętać, że najwłaściwszą formą porozumienia jest dialog, a nie konfrontacja.
Nie chodzi o to, czy proces pojednania akceptujemy, czy nie. Chodzi o to, abyśmy temu procesowi nadali konkretne oblicze. Ruch ekumeniczny jest nieodwracalnym procesem zarówno na płaszczyźnie duchowej, jak i w codziennej praktyce. Ekumenizm bowiem to już nie tylko „znak czasu”, ale to obowiązek i odpowiedzialność wobec Boga i Jego zbawczego zamysłu, spoczywająca na tych, którzy przez chrzest stali się Ciałem Chrystusa i nowym
Jego ludem. Jednocześnie dążenie do pojednania winno być wewnętrznym głosem sumienia chrześcijańskiego, oświeconego wiarą i kierowanego miłością.

Analizując poszczególne teksty, znajdujemy potwierdzenie tezy, że parafia powinna być niekwestionowanym prekursorem ruchu
ekumenicznego.

***
Powyższy fragment pochodzi z książki "Ekumenizm w duszpasterstwie parafialnym", która ukazała się nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego.